پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ بر اساس اعتقاد همه مسلمانان، عالم برزخ، عالَم سومی در میان عالَم دنیا و جهان آخرت بوده که ارواح همه انسان‌ها پس از مرگ تا روز قیامت (یا دمیدن اسرافیل در شیپور خود برای بار اول) در آن قرار می‌گیرند. مسلمانان این اعتقاد را از آیات قرآن[1] و روایات اخذ کرده‌اند؛ به زندگی اموات و ارواح آنان در عالم برزخ، حیات و زندگی برزخی گفته می‌شود.

علمای اهل‌سنت، بر اساس مضمون برخی روایات، حیات ارواح مردگان را در عالم برزخ، پذیرفته‌اند؛ در روایت مشهوری که در تفاسیر و کتب اعتقادی اهل‌سنت نقل شده است، از قول رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بیان شده که فرمودند: «قبر باغی از باغ‌های بهشت، یا حفره‌ای از حفره‌های دوزخ است».[2] مرگ، پایان دفتر زندگی این دنیاست، ولی «حیات برزخی» قبل از عالم آخرت در پیش است. وضعیت خوب و بد انسان پس از مرگ و در برزخ، پیامد اعمال نیک  یا گناهان و ظلم‌ها و عصیان‌هایی است که در دنیا داشته که از همان قبر آغاز می‌شود؛ سؤال نکیر و منکر در شب اول قبر و فشار قبر که اثر برخی از صفات زشت است، در همین مرحله بوده و اعمال نیک انسان در قبر مجسم می‌شوند و به وی کمک می‌کنند و از سختی‌های آن عالم نجاتش می‌دهند؛ بدی‌ها و گناهان هم به وسیله‌ای جهت عذاب او تبدیل می‌شوند.

در روایت دیگری که مسلم آن را در صحیح خود از انس نقل کرده، آمده که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «در شب معراج، بر موسی علیه‌السلام در کنار کثیب احمر وارد شدم؛ در حالی که او ایستاده و در قبر خود مشغول نماز بود».[3] منظور از قبر، همان عالم برزخ است و کسی که آنجا به دعا و مناجات مشغول باشد، به این معنی است که در آن عالَم، حیات دارد. از انس در روایت دیگری نقل شده که: «پیامبران درون قبر زنده هستند و نماز می‌خوانند (دعا می‌کنند)».[4] در این روایت به زنده بودن پیامبران در قبرها (برزخ) تصریح شده و البانی درباره این حدیث چند صفحه نظر داده، سپس می‌‌نویسد: «من در مدتی از ایام گمان می‌کردم که این حدیث ضعیف است و همان طور که بیهقی گفته، از متفردات ابن‌قتیبه است و بر سند آن در مسند ابویعلی و اخبار اصفهان واقف نبودم و پس از متوجه شدن آن فهمیدم که سند این روایت قوی است. ... حیاتی که این حدیث برای پیامبران ثابت می‌کند، حیات برزخی است و مانند حیات دنیوی نیست، ولی واجب است که به آن اعتقاد داشته باشیم، با اینکه نمی‌توانیم آن را به زندگی دنیا تشبیه کرده و کیفیت آن را شبیه زندگی دنیا بدانیم».[5]

ابن‌ماجه روایتی از ابودرداء نقل کرده که گفت: «پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: بر من روز جمعه زیاد درود بفرستید؛ ... هیچ کس بر من درود نمی‌فرستد، مگر اینکه درودش بر من عرضه می‌شود تا اینکه فارغ گردد. وی گفت: پرسیدم حتی پس از مرگ؟ فرمود: حتی بعد از مرگ؛ زیرا خداوند بر زمین حرام کرده تا جسدهای پیامبران را نابود کند؛ پس پیامبر خدا زنده است و روزی می‌خورد».[6] در این حدیث، زنده بودن پیامبران و پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و روزی خوردن آنان، به صراحت بیان شده است.

بنابراین از این روایات به دست می‌آید که علمای اهل‌سنت به حیات برزخی معتقد بوده و معتقدند اولیاء الهی و به ویژه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در عالم برزخ زنده هستند و اعتقاد به آن را لازم می‌دانند.

پی‌نوشت:
[1]. «اثبات عالم برزخ و حیات در آن، از آیات قرآن»
[2]. أخرجه الترمذی عن أبی‌سعيد الخدری والطبرانی فی الأوسط عن أبی‌هريرة مرفوعاً «القبر روضة من رياض الجنة أو حفرة من حفر النيران». روح المعانی، آلوسی، ج2، ص357؛ مفاتيح الغيب، فخررازی، ج4، ص126؛ شرح مسند أبی‌حنيفه، ملاعلی قاری، ص367؛ شرح الطحاوية، غفيص، ج25، ص7 و ...
[3]. صحيح مسلم، ج4، ص1845. «عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ، أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: أَتَيْتُ عَلَى مُوسَى لَيْلَةَ أُسْرِيَ بِي عِنْدَ الْكَثِيبِ الْأَحْمَرِ، وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي قَبْرِهِ».
[4]. تاريخ دمشق، ابن عساكر، ج13، ص326. «الانبیاء احیاء فی قبورهم یصلون».
[5]. سلسلة الأحاديث الصحيحة، البانی، ج2، ص190. «ثم اعلم أن الحياة التي أثبتها هذا الحديث للأنبياء عليهم الصلاة والسلام، إنما هي حياة برزخية، ليست من حياة الدنيا في شيء، ولذلك وجب الإيمان بها دون ضرب الأمثال لها ومحاولة تكييفها وتشبيهها بما هو المعروف عندنا في حياة الدنيا».
[6]. سنن ابن‌ماجه، ج2، ص556. «عَنْ أَبِي الدَّرْدَاءِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَ: "أَكْثِرُوا الصَّلَاةَ عَلَيَّ يَوْمَ الْجُمُعَةِ، فَإِنَّهُ مَشْهُودٌ تَشْهَدُهُ الْمَلَائِكَةُ، وَإِنَّ أَحَدًا لَنْ يُصَلِّيَ عَلَيَّ إِلَّا عُرِضَتْ عَلَيَّ صَلَاتُهُ حَتَّى يَفْرُغَ مِنْهَا" قَالَ: قُلْتُ: وَبَعْدَ الْمَوْتِ؟ قَالَ: "وَبَعْدَ الْمَوْتِ، إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَى الْأَرْضِ أَنْ تَأْكُلَ أَجْسَادَ الْأَنْبِيَاءِ"، فَنَبِيُّ اللَّهِ حَيٌّ يُرْزَقُ».