پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در تعالیم اسلام، شیطان (ابلیس)، از جن و آفریده‌ی الله است. به او امر شد که برای آدم، سجده کند. اما از سر تکبر، از این فرمان سرپیچی و از درگاه الهی رانده شد. او به پاداش عبادت‌هایش در محضر الله، از خداوند خواست که تا پایان تاریخ، او را زنده بدارد. الله نیز به او وعده داد که تا روزی معیّن، زنده خواهی بود. ابلیس هم قَسَم یاد کرد که چون مرا از درگاه خود راندی، همه بندگانت (به جز گروهی از بندگان خالص) را گمراه خواهم کرد.(1) از این حکایت، روشن است که ابلیس، توانی ورای قدرت الهی متصور نیست. به عبارتی، شیطان در دایره حاکمیت تکوینی الله است. اما گردن به نافرمانی افراشت و گمراه شد. در آموزه‌های اسلام، شیطان هیچ قدرت و تسلطی در جهان هستی ندارد، بلکه تنها می‌تواند به وسوسه و اغواگری بپردازد.(2)

در دین زرتشتی، اهریمن (خدای تاریکی)، در نقطه مقابل اهورَه مزدا (خدای خیر) قرار دارد. یعنی دو خداوند، آفریدگار و مدبّر در برابر یکدیگر.(3) اهریمن، آفریدگار بخشی از جهان است. سرما، تاریکی، رنج و حتی موجوداتی چون مورچه، لاک‌پشت و... مخلوق اهریمن شمرده می‌شوند.(4) در تعالیم زرتشتی، آمده که اهوره مزدا (خدای روشنایی) در برابر اهریمن (خدای تاریکی‌ها) دچار ضعف است. چنان که در اوستا می‌خوانیم که ایزدِ تیشتَر، در قدرت و توان و فرّ و برازندگی، با اهورامزدا برابر است.(5) اما همین تیشتر در نبرد، از اهریمن، شکست می‌خورد.(6) به عبارتی، دین زرتشتی، برای اهریمن، هویت و قدرتی متمایز و مستقل از اهوره مزدا قائل است و این باور، بروندادِ نامطلوبی در پی دارد. حداقل اینکه این عقیده، اصلِ توحید را نفی می‌کند و در نتیجه دین زرتشتی از زمره ادیان توحیدی (یکتا باور) بیرون می‌شود.

پی‌نوشت:

1. سوره حجر، آیه 32-40. سوه صاد، آیه 72-83.
2. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372، ج 6، ص 519.
3. آذرفرنبغ فرخزادان و آذرباد امیدان، کتاب سوم دینکرت، دفتر دوم، پژوهش فریدون فضیلت، تهران، انتشارات مهرآیین، 1384، کرده‌ی 119، 126، 150.
4. اوستا، یسنا 9 : 8. یسنا 61 : 2. بهرام یَشت، بند 40. وندیداد، فرگرد 1 (اوستا، گزارش دکتر ج. دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۹۱، ج2، ص 660)
5. اوستا، تیریشت، بند 50
6. اوستا، تیریَشت، بند 22-23.