پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ شناخت شیطان و نوع نگرش به آن باعث می شود انسان ها رفتارهای مختلفی نسبت به آن داشته باشند. در دین و فرهنگ یهودی و مسیحی با توجه به مطالب کتاب مقدس اعتقادشان بر این است که شیطان موجودی از جنس فرشتگان است و  با هدف کمک به انسان و نیّت خیر، به حضرت حوا و آدم (علیه السلام)  نزدیک شد و با نشان دادن درخت معرفت به انسان، علم و آگاهی و آزادی را به او بخشید. معتقدان به تورات عقیده دارند خداوند علی رغم میل باطنی خود دید که انسان به علم و آزادی دست پیدا کرده است و شیطان در این راه به حضرت حوا و آدم (علیه السلام) کمک کرده است تا از میوه درخت آگاهی بخورند؛ خداوند ترسید که انسان به کمک شیطان به سوی درخت جاودانگی هدایت شود و از میوه درخت حیات و جاودانگی بخورد و آنگاه انسان تبدیل به خدا شود؛ لذا حضرت حوا و آدم (علیه السلام) و شیطان را از بهشت اخراج کرد.

در تورات می خوانیم: «و مار از همه حیوانات صحرا که یهوه خدا ساخته بود، هوشیارتر(زیرک تر) بود و به زن گفت: آیا خدا حقیقتاً گفته است که از همه درختان باغ نخورید؟ زن به مار گفت از میوه درختان باغ می خوریم لکن از میوه درختی که در وسط باغ است، خدا گفت که از آن مخورید و آن را لمس مکنید! مبادا بمیرید. مار به زن گفت هر آینه نخواهید مرد، بلکه خدا می داند در روزی که از آن بخورید، چشمان شما باز می شود و مانند خدا به نیک و بد عارف خواهید بود.»(1)

بعد از اینکه از درخت خوردند خداوند متوجه این امر شد و گفت: «همانا انسان مثل یکی از ما شده است که به نیک و بد عارف گردیده. اینک مبادا دست خود را دراز کند و از درخت حیات نیز گرفته و بخورد و تا به ابد زنده بماند.»(2)

با این معرفی که تورات از شیطان ارائه می کند، گویا شیطان موجودی است که به انسان در راه رشد و کمال کمک کرده است و خداوند با دروغگویی مانع کمال بشر است. از نگاه آنها خداوند در ابتدا انسان را از خوردن میوه درخت معرفت نهی کرد و به دروغ گفت اگر از میوه آن بخورید می میرید و بعد از اینکه متوجه شد آنها از میوه درخت خوردند، آنها را از بهشت بیرون کرد تا مبادا از میوه درخت حیات بخورند. لذا خداوند یک موجود دروغگو و دشمن انسان معرفی می شود. شیطان موجودی خیرخواه و کمک کار انسان است، لذا برداشت این است که در این دنیا باید به سخنان شیطان گوش کنیم تا با علم و توانایی که دارد به انسان ها کمک کند تا استعدادهایشان شکوفا شود و بتوانند به قدرت جاودانگی برسند و نامیرا شوند. این نگاه باعث ایجاد بعضی مکاتب ضد الاهیاتی و شیطان پرستی در غرب و عرفان های مسیحی و یهودی است.

در قرآن کریم می بینیم شیطان موجودی از جنس جن، گمراه و باعث بدبختی بشر می باشد و دشمن اصلی انسان شیطان است و خداوند موجودی خیرخواه و مهربان ترسیم می شود که انسان برای پیشرفت و رسیدن به کمال، شکوفایی استعدادهایش باید تابع اوامر الهی باشد.

در قرآن کریم داستان به گونه دیگر روایت می شود:« وَ يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلَا مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَ لَا تَقْرَبَا هَٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ/ فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُ ورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَ قَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَٰذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ / وَ قَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ / فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ ۚفَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَ طَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ ۖ وَ نَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ (اعراف/19و20و21و22) و ای آدم، تو با جفتت در بهشت منزل گزینید و از هر جا (و هر چه) بخواهید تناول کنید و لیکن نزدیک این درخت نروید (درخت گندم یا انگور یا سیب یا غیره) که از ستمکاران خواهید گشت. / آن گاه شیطان، آدم و حوّا هر دو را به وسوسه فریب داد تا زشتیهایشان را که از آنان پوشیده بود بر ایشان پدیدار کند و گفت: خدایتان شما را از این درخت نهی نکرد جز برای اینکه مبادا (در بهشت) دو فرشته شوید یا عمر جاودان یابید. / و بر آنان سوگند یاد کرد که من خیر خواه شما هستم. پس آنان را به فریب و دروغی (از آن مقام بلند) فرود آورد، پس چون از آن درخت تناول کردند زشتی هایشان (مانند عورات و سایر زشتیهای پنهان) بر آنان آشکار گردید و بر آن شدند که از برگ درختان بهشت خود را بپوشانند، و پروردگارشان آنها را ندا کرد که آیا من شما را از این درخت منع نکردم و نگفتم که شیطان دشمن آشکار شماست؟»

در این آیات کسی که دروغگو است و قسم دروغ می خورد شیطان است . خداوند ناصح است.  شیطان با فریب انسان باعث بدبختی او می شود. در قرآن کریم برخلاف کتاب تورات می خوانیم شیطان نه تنها فرشته نیست بلکه تصریح می شود از جنس جن می باشد. ویژگی بعدی شیطان این است که نه تنها خیرخواه نیست بلکه دشمن انسان می باشد: «وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ ۗ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلً (کهف/50) و (یاد آر) وقتی که به فرشتگان فرمان دادیم که بر آدم همه سجده کنید، و آنها تمام سر به سجده فرود آوردند جز شیطان که از جنس جن (دیو) بود بدین جهت از طاعت خدای خود سرپیچید، پس آیا (شما فرزندان آدم) مرا فراموش کرده و شیطان و فرزندانش را دوست خود می‌گیرید در صورتی که آنها شما را سخت دشمنند؟ ظالمان را (که به جای خدا شیطان را به طاعت برگزیدند) بسیار بد بدلی است.» نگاه قرآنی موجب می شود سلوک دینی بر اساس دشمنی و مبارزه با شیطان باشد برخلاف نگاه تورات.
پی‌نوشت:
(1). کتاب تورات، عهد عتیق، سفر پیدایش، فصل سوم.
(2). همان.