پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ ابلیس نام آشنایی است که بارها در قرآن کریم از او یاد شده و هر خداپرستی می داند که او دشمن قسم خورده اش است. قرآن کریم در آیات نورانیش به این نکته اشاره می‌فرماید و به انسان ها هشدار دشمنی ابلیس را می‌دهد. خدای رحمان در این باره می‌فرماید: «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَابَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (يس/60) آیا با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم! که شیطان را نپرستید، که او برای شما دشمن آشکاری است؟!»

با آنکه ابلیس سالیان طولانی با ملائکه الهی همراه بود و در زمره مقربین الهی بود، اما عدم تبعیت از فرمان خدا باعث کافر شدنش گردید. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ (بقره/34) و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده و خضوع کنید!» همگی سجده کردند؛ جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید، (و به خاطر نافرمانی و تکبرش) از کافران شد.»

این آیه شریفه، شروع دشمنی و عداوت ابلیس با بنی آدم را بیان می‌کند؛ اما داستان دشمنی او با بنی آدم یکی از داستان‌هایی است که قرآن کریم آن را بیان کرده است. در آیات سوره مبارکه حجر خداوند متعال با بیان داستان ابلیس، دشمنی او را متذکر می شود.
قرآن کریم می‌فرماید: «قَالَ يَاإِبْلِيسُ مَا لَكَ أَلَّا تَكُونَ مَعَ السَّاجِدِينَ *  قَالَ لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ * قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ * وَإِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ إِلَى يَوْمِ الدِّينِ * قَالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ * إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ  (حجر/32-40) (خداوند) فرمود: «ای ابلیس! چرا با سجده‌کنندگان نیستی؟! * گفت: «من هرگز برای بشری که او را از گل خشکیده‌ای که از گل بدبویی گرفته شده است آفریده‌ای، سجده نخواهم کرد!» * فرمود: «از صف آنها (فرشتگان‌) بیرون رو، که رانده‌شده‌ای (از درگاه ما)! * و لعنت (و دوری از رحمت حق) تا روز قیامت بر تو خواهد بود»! * گفت: «پروردگارا! مرا تا روز رستاخیز مهلت ده (و زنده بگذار»! * فرمود: «تو از مهلت یافتگانی! * (امّا نه تا روز رستاخیز، بلکه) تا روز وقت معیّنی.» * گفت: «پروردگارا! چون مرا گمراه ساختی، من (نعمتهای مادّی را) در زمین در نظر آنها زینت می‌دهم و همگی را گمراه خواهم ساخت * مگر بندگان مخلصت را.» بر اساس آیات بیان شده، تنها بندگانی که اخلاص داشته باشند، فریب ابلیس را نمی‌خورند و در دام فریب او نمی‌افتند.

مرحوم علامه مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار با اشاره به واقعه عدم سجده ابلیس به حضرت آدم به نقل از امام صادق (علیه‌السلام) می نویسد که حضرت فرمودند: «هنگامی که به شیطان امر شد بر آدم سجده کند، به خدا گفت: پروردگارا! قسم به عزتت اگر مرا از سجده بر آدم معاف کنی، تو را آنگونه عبادت می‌کنم که تاکنون هیچکس نتوانسته باشد. خداوند فرمود: من دوست دارم آنگونه عبادت بشوم که خود اراده کرده‌ام و بدان فرمان داده‌ام.»(1)

در این روایت به عدم اطاعت ابلیس از فرمان خدا اشاره شده است. تکبر و خود بینی ابلیس مهمترین عامل طغیان او به حساب می‌آید. قرآن کریم می‌فرماید: «فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ * إِلَّا إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ (ص/73و74) در آن هنگام همه فرشتگان سجده کردند * جز ابلیس که تکبّر ورزید و از کافران بود!»

با بررسی در آیات قرآن کریم مشخص می شود که برتربینی ابلیس و تکبرش ریشه دشمنی او با حضرت آدم و بنی آدم شده و همچنین سبب اخراج ابلیس از بهشت و کافر شدنش شده است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ (اعراف/12) (خداوند به او) فرمود: «در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟» گفت: «من از او بهترم؛ مرا از آتش آفریده‌ای و او را از گل!»»

پی‌نوشت:
1. مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج2، ص262، دار إحياء التراث العربی - بيروت، چاپ دوم، 1403 ق. «قصص الأنبياء عليهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَى الصَّدُوقِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامٍ عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ: أُمِرَ إِبْلِيسُ‏ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ‏ فَقَالَ يَا رَبِّ وَ عِزَّتِكَ إِنْ أَعْفَيْتَنِي مِنَ السُّجُودِ لآِدَمَ لَأَعْبُدَنَّكَ عِبَادَةً مَا عَبَدَكَ أَحَدٌ قَطُّ مِثْلَهَا قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ إِنِّي أُحِبُّ أَنْ أُطَاعَ مِنْ حَيْثُ أُرِيدُ.»

محمدجواد مهریار