پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ هر چند بارها پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) مردم را به امر الهی ولایت و خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آگاه کرده بودند، اما در روز غدیر با بیان خطبه ای طولانی که حاوی مفاهیم و کلمات خاص بوده، اهمیت ویژه آن را برای همیشه در تاریخ به ثبت رساندند. بر همین اساس باید گفت، جملاتی که خاتم الانبیاء (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در این خطبه شریف بیان کرده‌اند، شاهدی بر اثبات خلافت امیرالمومنین (علیه‌السلام) است که در معنای کلمات آن باید تأمل ویژه‌ای شود. آنچه مشخص است رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای بیان مفهوم خلافت از کلمه مولا استفاده کرده‌اند که به معنای خلیفه است.
بعضی از منکرین خلافت امیرالمومنین (علیه‌السلام) با تحریف معنای ولی و مولا، آن را به معنای دوست داشتن معنا کرده اند؛ در حالی که بارها خلفای اهل سنت در سخنان و کلمات شان، کلمه «ولی» را به معنای خلیفه و جانشین و حاکم به کار برده‌اند. به عنوان نمونه هنگامی که عمر بن خطاب روزهای آخر عمرش را سپری می‌کرد، در سخنانش آرزوی خود را برای زنده بودن بعضی از یاران و هم‌نشینانش بیان می‌کرد. او که خود را در بستر مرگ می‌دید و به فکر انتخاب خلیفه و حاکم  بعدی بود، از کلمه ولی استفاده کرده است که به ذکر چند نمونه از آن پرداخته می‌شود.

ابو نعیم اصفهانی در کتاب خود به نقل از عمر بن خطاب می نویسد: «اگر معاذ بن جبل را درک می کردم، او را جانشین (پس از خود) قرار می دادم»(1) همچنین خلیفه دوم اهل سنت در جای دیگر از ابوعبیده جراح یاد می‌کند و می‌گوید: «اگر ابوعبیده جراح را درک می‌کردم (زنده بود) او را جانشین خود قرار می‌دادم.»(2) این سخنان خلیفه دوم اهل سنت، دلالت بر جانشینی آنان بر مسلمانان دارد؛ به گونه‌ای که در سخنان عمر بن خطاب، «ولی» به معنای جانشین استفاده شده است و او از کسانی که امکان خلیفه شدن را داشته‌اند، یاد می‌کند.

ابن حیان اندلسی یکی دیگر از کسانی است که در کتابش به آرزوهای خلیفه دوم اهل سنت اشاره کرده و از کلمه «ولی» که دلالت بر جانشینی می کند، یاد کرده است. او به نقل از عمر بن خطاب می‌نویسد که گفت: «اگر سالم مولی ابوحذیفه زنده بود، او را جانشین بعد از خود قرار می‌دادم.»(4)
آنچه در اینجا بیان شد تنها نمونه‌‌هایی کوتاه از بیان معنای «ولی» در منابع معتبر اهل سنت بود و منظور عمر بن خطاب از بیان این کلمه، خلافت و جانشینی بوده است. حال سؤال اینجاست که چرا در این جملات، کلمه «ولی» به معنای دوست نیست، اما در خطبه غدیر معنای آن، دوست و همنشین دانسته شده است. آیا معنای کلمه «ولی» با گذشت چند سال از واقعه غدیرخم تغییر کرده است؟

پی‌نوشت:
1. أبونعيم اصفهانی، حلية الأولياء وطبقات الأصفياء، ج1، ص229، نشر السعادة - مصر، 1394هـ. «لَوْ أَدْرَكْتُ مُعَاذَ بْنَ جَبَلٍ ثُمَّ وَلَّيْتُهُ ...»
2. ابن شبة نميری بصری، تاريخ المدينة، ج3، ص886، سيد حبيب محمود أحمد - جدة، 1399 هـ. «لَوْ أَدْرَكْتُ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الْجَرَّاحِ لَوَلَّيْتُهُ.»
3. ابن شبة نميری بصری، تاريخ المدينة، ج3، ص887. «وَلَوْ أَدْرَكْتُ خَالِدَ بْنَ الْوَلِيدِ ثُمَّ وَلَّيْتُهُ.»
4. أبوحيان اندلسی، تفسير البحر المحيط، ج4، ص314، نشر دار الكتب العلمية - لبنان/ بيروت، چاپ اول، 1422هـ -2001م. «لو كان سالم مولى أبي حذيفة حيّاً لولّيته الخلافة.»

محمدجواد مهریار