پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب _ امام علی (علیه‌السلام) خلیفه به حق رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) است که حدود 5 سال زمام حکومت اسلامی را به دست گرفتند و در این مدت کوتاه، نسبت به پیروان ادیان مختلف که در دایره حکومت اسلامی ایشان زندگی می کردند، دقت فراوان داشته اند تا ظلم نسبت به آنها روا داشته نشود. امام علی (علیه‌السلام) در همین راستا به عُمّال، والیان و کارگزاران خود تأکید فراوان نسبت به خوش رفتاری با اهل کتاب داشته اند.

از جمله این دستورات، فرمان ایشان به جارية بن قدامه بود. امام هنگامی که او را به سمت بصره گسیل داشت، فرمودند: «اتَّقِ‏ اللَّهَ‏ الَّذِي‏ إِلَيْهِ‏ تَصِيرُ وَ لَا تَحْتَقِرْ مُسْلِماً وَ لَا مُعَاهَداً؛(1) از خدایی که بدو باز می گردی پروا کن و مبادا که مسلمان یا غیر مسلمان هم پیمان را خوار بداری»

حضرت در این فرمان به جنبه ای از حق معاهد(غیر مسلمانی که در پناه اسلام است) که از جمله آنها اهل کتاب هستند، اشاره دارند؛ اینکه آنها هم مثل مسلمانان نباید تحقیر شوند و نباید شخصیت شان خرد شود.

در موردی دیگر، امام علی (علیه‌السلام) به خراج گزاران حکومت اسلامی چنین فرمان می دهد: «وَ لَا تَضْرِبُنَ‏ أَحَداً سَوْطاً لِمَكَانِ‏ دِرْهَمٍ‏ وَ لَا تَمَسُّنَّ مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مُصَلٍّ وَ لَا مُعَاهَدٍ إِلَّا أَنْ تَجِدُوا فَرَساً أَوْ سِلَاحاً يُعْدَى بِهِ عَلَى أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَإِنَّهُ لَا يَنْبَغِی لِلْمُسْلِمِ أَنْ يَدَعَ ذَلِكَ فِی أَيْدِي أَعْدَاءِ الْإِسْلَامِ فَيَكُونَ شَوْكَةً عَلَيْه؛ به خاطر گرفتن درهمی، کسی را تازیانه نزنید، برای جمع آوری بیت المال به مال احدی چه مسلمان چه غیر مسلمانی که در پناه اسلام است، دست نزنید، مگر اینکه اسب یا اسلحه ای باشد که برای تجاوز مسلمان ها آماده شده و بکار گرفته می شود؛ زیرا برای مسلمان درست نیست بگذارد چنین اسلحه ای در اختیار دشمن اسلام باشد و موجب شوکت آنان بر علیه اسلام گردد.»(2)

حضرت در این فرمان، ضرب و شتم رعیت را نهی نموده و همچنین دست درازی به اموال مسلمان و غیر مسلمانی که در پناه اسلام هستند را نهی کرده است. بی تردید اهل کتابی که در جهان اسلام زندگی می کنند و قرارداد ذمه را پذیرفته اند، در پناه اسلام هستند و بر اساس فرمان حضرت، کسی حق تعرض به جان و مال آنها را ندارد. البته این در صورتی است که آنها درصدد دسیسه بر علیه اسلام و مسلمانان نباشند که در این صورت وضعیت فرق می کند و آنها برخلاف قرارداد ذمه عمل می کنند. در نتیجه دیگر معاهد مسلمانان محسوب نمی شوند.

هیچ عاقلی نمی پذیرد که کسانی که در دایره حکومتی درصدد دسیسه و براندازی باشند ولی آن حکومت، حق هیچگونه برخوردی را نداشته باشد. در حقیقت اگر در این باره برخوردی صورت نگیرد، باید در عقل و شعور حاکمان آن حکومت شک کرد. بر همین اساس هم حضرت می فرمایند که بر مسلمان سزاوار نیست که در این صورت با دشمنان اسلام مدارا کنند، بلکه باید رفتار دیگری داشته باشند.(3)

امام علی (علیه‌السلام) در این فقرات که نقل شده است، اولاً اهل کتاب را از گروه های اجتماعی بر می شمارد. ثانياً آنها را با مسلمانان در حقوق، هم طراز قرار می دهد که نباید از نظر جسمی و مالی و شخصیتی مورد تعرض قرار گیرند، بلکه باید با آنها همانند مسلمانان جامعه اسلامی با رحمت و لطف و محبت رفتار گردد.

در مورد سوم، امام علی (علیه‌السلام) می فرماید: «وَ لَقَدْ بَلَغَنِی‏ أَنَ‏ الرَّجُلَ‏ مِنْهُمْ‏ كَانَ‏ يَدْخُلُ‏ عَلَى الْمَرْأَةِ الْمُسْلِمَةِ وَ الْأُخْرَى الْمُعَاهِدَةِ فَيَنْتَزِعُ حِجْلَهَا وَ قُلُبَهَا وَ قَلَائِدَهَا وَ رُعُثَهَا مَا تَمْتَنِعُ مِنْهُ إِلَّا بِالاسْتِرْجَاعِ وَ الِاسْتِرْحَامِ ثُمَّ انْصَرَفُوا وَافِرِينَ مَا نَالَ رَجُلًا مِنْهُمْ كَلْمٌ وَ لَا أُرِيقَ لَهُمْ دَمٌ فَلَوْ أَنَّ امْرَأً مُسْلِماً مَاتَ مِنْ بَعْدِ هَذَا أَسَفاً مَا كَانَ بِهِ مَلُوماً بَلْ كَانَ بِهِ عِنْدِي جَدِيراً؛ به من خبر رسیده که مردی از لشکر شام به خانه زنی مسلمان و زنی غیر مسلمان که در پناه حکومت اسلام بوده وارد شده و خلخال و دست بند و گردنبند و گوشواره های آنها را به غارت برده درحالی که هیچ وسیله ای برای دفاع جز گریه و التماس کردن نداشته اند. لشکریان شام با غنیمت فراوان رفتند بدون اینکه حتی یک نفر آنان زخمی بردارد و یا قطره خونی از او ریخته شود، اگر بر این حادثه تلخ، مسلمانی از روی تاسف بمیرد، ملامت نخواهد شد و از نظر من سزاور است.»(4)

حضرت در این عبارات، به این خاطر سخن از دق کردن و مردن می زند که از پای یک زن مسلمان یا معاهدی که در ذمه حکومت اسلامی بود خلخال در آورده شده و آن حکومت نتوانسته برای آن کاری بکند.

سخنان فوق، از شخصیتی است که در رأس قدرت سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی قرار دارد. یعنی امام و رهبر جامعه اسلامی است و حکومت اسلامی را به دست دارد و دارای بسط ید است و سرزمین های گسترده ای زیر نگین رهبری و امامت او قرار دارد، با این حال از عمال و کارگزارانش این چنین طلب می کند.

پی نوشت: 
1. ابراهيم بن محمد ثقفی، الغارات أو الإستنفار و الغارات، قم: دار الكتاب الإسلامی، 1410 ق، ج‏ 2، ص 428
2. محمد شريف الرضى، نهج البلاغة، ترجمه دشتى، قم: مشهور، 1379ش، نامه 51
3. سید علی حسنی، اهل کتاب در حکومت های اسلامی، تهران: تراث، ۱۳۹۵، ص 59
4. محمد شريف الرضى، نهج البلاغة، خطبه 27