پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ وحدت وجود از جمله مسائل مطرح در عرفان نظری و تصوف است که موافقان و مخالفان زیادی دارد. علامه جعفری ازجمله اندیشمندان و متفکران معاصری بود که انتقادات جدی به مکتب وحدت وجود داشت.

وی در کتاب مبدأ أعلی با دلایلی به نقد وحدت وجود پرداخته و میگوید: «مکتب وحدت وجود و موجود، با روش انبیاء و سفرای حقیقی مبدأ أعلی، تقریبا دو جاده مخالف بوده و به همدیگر مربوط نیستند، زیرا انبیاء همگی و دائما بر خدای واحد، ماوراء سنخ این موجودات مادی و صوری، تبلیغ و دعوت کردند و معبود را غیر از عابد تشخیص و خالق را غیر از مخلوق بیان کرده‌ اند.» [1]

وی در رد این نظریه می نویسد: «اختلاف عقائد در عالم بشریت برای این مکتب نامفهموم است. چنان که از مشاهیر این مکتب نقل شده که : "عقد الخلائق فی الاله عقائداً و انا اعتقدت جمیع ما اعتقدوه" بت پرست، آفتاب پرست، ستاره پرست، آتش پرست، فرعون پرست، گوساله پرست، حیوان پرست، ماده پرست، همه و همه در نظر این مکتب حق و مطابق واقعند. زیرا تمامی این مفاهیم اجزاء مختلفی از خدا هستند.

ممکن است بگویید که چگونه خداوند کل را دارای اجزاء میتوان قرار داد و در دسته‌ی الهیین کسی به این مطلب اعتقاد ندارد. ولی بر اهل اطلاع این حقیقت قضیه روشنی بوده و در موارد زیادی از نوشتجات نثری و نظمی اعضاء این مکتب میتوان شاهد بر این معنی پیدا کرد...

عبدالرحمن جامی در رباعیات معروفه ی خود گوید :
چون حق به تفاصیل و شئون گشت عیان
مشـهود شد این عالم پرسـود و زیـان
چـون باز رونــد عـــالم و هـم عالـــمیان
در رتــبه ی اجــــمال حــق آید به میان

در این رباعی برای واجب الوجود (خدا) دو حالت تصور کرده: حالت اجمالی و حالت تفصیلی. در حالت اجمالی همان خداست که گاهی با کلمه ی مقام جمع الجمعی تعبیر می کنند.
در حالت تفصیلی سائر موجودات است که ملازم تعینات و تشخصات امکانی میگردد. همچنین گوید :
آن شــاهد غیبی زنهان خــــانه بـود
زد خـــیمه کنان جـلوه به صحرای وجود
از زلــــف تعینــــات بر عـــــــارض ذات
هر حلقه که بست دل ز صد حلقه ربود

در حقیقت خداوند ذات واحدی است که سائر تعینات مانند حلقه های زلف بر صورت آن ذات نقش بسته است. این که گفته شد معنای ظاهر شعر است و تأویل نظر دیگری است و نیز اشعار معروفه که انکار ممکن الوجود نموده و غیر از خدا موجودی را تصور نکرده است.

از ابیات معروفه جامی که از کلمات ظاهره ی مذهب مکتب در وحدت موجود است سه بیت ذیل که نقل می شود:
باده نهان و جام نهان آمده پدید
در جام عکــس باده و در باده عکس جـــام
قومــی به گفتگو که آغاز ما چه بـــود
جمــعی به جستجو که انجام ما کـدام
جامــی معاد و مبدأ ما وحدت است و بـس
ما در میانه کثـــرت موهوم والســـــــلام» [2]

علامه جعفری در این کتاب، به مصادیق زیادی از خداباوری موجودات در آثار صوفیه اشاره می کند و مفاسدی را برای آن بر می شمرد.  

پی نوشت:
[1]. علامه جعفری، محمدتقی، مبدأ أعلی، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1340 ، ص74
[2]. همان، ص 73 و 75