پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ ابن تیمیه حرانی (661 - 728 قمری) از مهم‌ترین شخصیت‌های سلفیان، و در حقیقت بنیان‌گذار سلفیّت است.[1] سلفیان معاصر از نظر فکری تحت تأثیر ابن تیمیه هستند. یکی از موضوعاتی که سلفیان از ابن تیمیه پیروی کرده‌اند، موضوع توسل است. آنان با پیروی از ابن تیمیه بر این باورند، که توسل به انبیاء و اولیاء بعد از مرگ جایز نیست و این کار را شرک می‌دانند.[2] اما آن‌چه قابل توجه است، این‌که ابن تیمیه به‌صورت قطعی توسل را رد نمی‌کند، بلکه می‌گوید: توسل دارای سه کاربرد معنایی است، که دو معنای آن را سلف انجام داده و نه‌تنها جایز، بلکه قسم اول واجب و قسم دوم مستحب است، ولی قسم سوم حرام است.
وی در کتاب «قاعده جلیله فی التوسل و الوسیله»، توسل را دستور قرآنی می‌داند. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَة.[مائده/35] اى كسانى‌كه ايمان آورده‏‌ايد! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد! و وسيله‏‌اى براى تقرب به او بجوئيد.» و معتقد است، احادیث صحیح نیز ما را دعوت می‌کند، که برای طلب حوائج از خداوند، از وسیله‌ای استمداد جوییم.[3]
ابن تیمیه بعد از ارائه این مطلب، می‌گوید: اما مراد از وسیله، آن چیزی که عوام الناس می‌پندارند، نیست؛ بلکه چنین است:
1. توسل به ایمان و طاعت پیامبر: یعنی پیروی و اطاعت در ایمان و بندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله) است، و این وسیله‌ای برای تقرب به خداوند است، و این قسم از توسل بر همه افراد واجب است.
2. توسل به دعا و شفاعت پیامبر: یعنی همان‌طور که مردم از پیامبر (صلی الله علیه و آله) در روز قیامت می‌خواهند، آنان را شفاعت کند، هم‌چنین صحابه نیز در طلب باران، یا فردی که کور بود، به پیامبر (صلی الله علیه و آله) متوسل شدند، تا پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنان را شفاعت کند، یا برایشان دعا کند، تا باران ببارد، یا بینایی حاصل شود، که این نیز جایز است، زیرا پیامبر (صلی الله علیه و آله) در نزد خداوند کرامت دارد.[4]
3. توسل و قسم دادن خداوند به ذات پیامبر: این قِسم، جایز نیست، زیرا هیچ‌یک از صحابه چنین توسلی به پیامبر (صلی الله علیه و آله) در حال حیات یا ممات نداشته‌اند، و در هیچ‌یک از ادعیه مشهوره نیز چنین چیزی نیامده است و نقل‌هایی که در تجویز این نوع از توسل آمده است، همگی ضعیف است.[5]
اما باید به ابن تیمیه گفت: حتی توسل به ذات پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز جایز است و سلف به قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) متوسل شده‌اند. چنان‌چه فردی در زمان خلافت عثمان بن عفان، به نزد او رفت، ولی عثمان توجهی به او نکرد، از نزد او خارج شد، در این هنگام عثمان بن حنیف را مشاهده کرد. عثمان بن حنیف به آن مرد کلماتی را که از پیامبر (صلی الله علیه و آله)  شنیده بود، تلقین کرد و گفت به پیامبر (صلی الله علیه و آله) متوسل شو! آن مرد به پیامبر (صلی الله علیه و آله) متوسل شد و خواسته‌اش برآورده شد.[6]
اکنون باید از ابن تیمیه پرسید، آیا این توسل به ذات پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیست!؟ و آیا این از افعال سلف نیست!؟

پی‌نوشت:

[1]. ابن تیمیه مؤسس مکتب سلفیه.
[2]. آیا توسل به مرده شرک می باشد؟.
[3]. ابن تیمیه، قاعده جلیله فی التوسل و الوسیله، محقق: ربیع بن هادی عمیر المدخلی، مکتبه الفرقان، عجمان، الطبعه الاولی، 1422ق، ص171.
[4]. همان، ص172
[5]. «والثالث: التوسل به بمعنى الإقسام على الله بذاته والسؤال بذاته، فهذا هو الذي لم تكن الصحابة يفعلونه...». ابن تیمیه، قاعده جلیله فی التوسل و الوسیله، محقق: ربیع بن هادی عمیر المدخلی، مکتبه الفرقان، عجمان، الطبعه الاولی، 1422ق، ص87-88
[6]. «أَنَّ رَجُلًا كَانَ يَخْتَلِفُ إِلَى عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي حَاجَتِهِ وَكَانَ عُثْمَانُ لَا يَلْتَفِتُ إِلَيْهِ وَلَا يَنْظُرُ فِي حَاجَتِهِ، فَلَقِيَ ابْنَ حُنَيْفٍ فَشَكَا ذَلِكَ إِلَيْهِ، فَقَالَ لَهُ عُثْمَانُ بْنُ حُنَيْفٍ: ائْتِ الْمِيضَأَةَ فَتَوَضَّأْ، ثُمَّ ائْتِ الْمَسْجِدَ، فَصَلِّ فِيهِ رَكْعَتَيْنِ وَقُلِ: " اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ وَأَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّنَا نَبِيِّ الرَّحْمَةِ: يَا مُحَمَّدُ إِنِّي أَتَوَجَّهُ بِكَ إِلَى رَبِّكَ فَيَقْضِي لِي حَاجَتِي، وَتُذْكُرُ حَاجَتَكَ...» طبرانی (م360)، الدعاء للطبرانی، محقق، مصطفی عبدالقادر عطا، داراکتب العلمیه، بیروت، الطبعه الاولی، 1413ق، ص320، ح1050.

نویسنده: مجتبی محیطی