پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ شخصیت‌هایی در تاریخ اندیشه تصوف ایرانی، وجود دارند که درباره ماهیت افکار و نحوه اندیشه‌هایشان، بین محققین اختلاف نظر بسیاری وجود دارد؛ «روزبهان بقلی» که در تاریخ تصوف، معروف به «شیخ شطّاح» و «شطّاح فارس»، بوده یکی از افرادی است که در میان اهل تصوف، جایگاه والایی داشته و به این خاطر، مهم است که برای تشخیص بهتر افکار و مذهب او، به آثارش رجوع شود تا به دیدگاه دقیقی در مورد مذهبش دست یابیم.

شیعه سازی اقطاب صوفیه، یکی از مهم‌ترین شگردهای طرفداران مکتب تصوف، برای نهادینه کردن تفکرات خویش در جامعه شیعه است که باید به دقت، ادعای آنها مورد بررسی تاریخی قرار گیرد تا میزان صحت و سقم کلام آنها روشن شود؛ روزبهان بقلی یکی از این گونه افرادی است که تلاش شده است، به عنوان شیعه مطرح شود.

استناد به مُفاد آیه اکمال،[1] یکی از مهم‌ترین ادله علماء شیعه، برای اثبات امامت امیرالمؤمنین علیه‌السلام بوده و در مقابل آنها، علمای اهل‌سنت به بهانه‌های واهی، دلالت این آیه را بر امامت امیرالمؤمنین علیه‌السلام نپذیرفته‌اند؛ یکی از بهانه‌های آنها این است که برای این آیه، شأن نزول‌های متعددی بیان کرده‌اند تا نزول این آیه شریفه را در روز غدیر انکار کنند.

«روزبهان بَقلی» (از بزرگان صوفیه سده ششم و هفتم)، در کتاب تفسیری خویش به نام «عرائس البیان فی حقائق القرآن»، همچون دیگر عالمان اهل‌سنت، برای آیه غدیر، شأن نزول‌های متعددی ذکر کرده و نوشته است: «قال أبوحفص: کمال‌الدین فی شیئین: فی معرفة اللّه، و اتباع سنة رسوله صلی‌الله‌علیه‌وآله و قال جعفر بن محمد علیهماالسلام: الْیَوْمَ إشارة إلی یوم بعث محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله و یوم رسالته...».[2] «ابوحفص گفت: کمال دین در دو چیز است: در شناخت خدا و تبعیت کردن از سنت و سیره رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و جعفر بن محمد علیهماالسلام فرمود: «الْیَوْمَ» [در آیه] اشاره به روز بعثت و رسالت حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله دارد. ...».

«روزبهان بَقلی»، در شأن نزول‌هایی که ذکر کرده، هیچ اشاره‌ای به مهم‌ترین آن شأن نزول‌ها یعنی نزول در روز عید غدیر و ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، نکرده و آن را نادیده گرفته و ناجوانمردانه‌تر از همه، اینکه شأن نزولی از وجود مقدس امام جعفر صادق علیه‌السلام نقل کرده و طبق آن، این آیه را مربوط به روز بعثت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله دانسته است.

در صورتی که روایات متعددی از معصومین علیهم‌السلام وجود دارد که نزول این آیه را مختص ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام دانسته‌اند. شیخ کلینی در کتاب «الکافی» نقل می‌کند: «عبدالعزیز بن مسلم گوید: ما در ایام علی بن موسی الرضا علیه‌السلام در مرو بودیم، در آغاز ورود خود، روز جمعه در مسجد جامع گرد آمدیم و در موضوع امر امامت که مورد اختلاف فراوان مردم بود، گفتگو کردیم و من شرفیاب حضور سید خود، امام رضا علیه‌السلام شدم و بررسی‌های مردم را در امر امامت به عرض او رسانیدم؛ تبسمی کرد و فرمود: ای عبدالعزیز! این مردم نادانند و از رأی و دین خود فریب خورده‏‌اند، به راستی خداوند عَزَّوَجَلّ، جان پیغمبر خود را نگرفت تا دین را برای او کامل کرد و قرآنی به او فرستاد که شرح هر چیز در آن است؛ حلال و حرام و حدود و احکام و آنچه مردم بدان نیاز دارند، همه را در آن بیان کرده و فرموده: «ما در این کتاب، چیزی را فروگذار نکردیم» در سفر حجةالوداع که آخر عمر پیغمبر بود، نازل فرمود: «امروز دین را برای شما کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را برای شما پسندیدم، تا دین شما باشد»؛ امر امامت، از (کمال دین) تمام نعمت است».[3]

در نتیجه باید توجه کرد که عدم ذکر ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در شأن نزول آیه اکمال توسط «روزبهان بقلی»، نشانگر گرایشات اهل سنتی این صوفی بوده و انتساب این شخص به تشیع، توجیه علمی ندارد.

پی‌نوشت:
[1]. «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِیناً»؛[مائده/۳] «امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را برای شما [به‌عنوان] آیینی برگزیدم».
[2]. روزبهان بقلی شیرازی، تفسیر عرائس البیان فی حقائق القرآن، دارالکتب العلمیة، بیروت، اول، ۲۰۰۸ م، ج۱، ص۲۹۷.
[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة)، تهران، چهارم، ۱۴۰۷ ق، ج۱، ص۱۹۸.