پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_  کسب علم از منظر متون دینی بسیار سفارش شده است، به‌گونه‌ای که در روایات، «اهل علم» به عنوان محبوب خداوند معرفی شده‌اند. امام صادق علیه‌السلام از رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل می‌فرمایند: «طَلَبُ‏ الْعِلْمِ‏ فَرِيضَةٌ عَلى‏ كُلِّ مُسْلِمٍ‏ ، أَلَا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ بُغَاةَ  الْعِلْمِ»؛[1] «طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است. بدانيد كه خداوند جويندگان دانش را دوست دارد».

نورعلی تابنده (قطب سابق دراویش گنابادی) در ضمن سخنانی به یکی از تقسیمات اشاره کرده و گفت: «نمی‌دانم (این عبارت) به کدامیک از بزرگان (منسوب است) که فرمود: اَلْعِلْمُ عِلمٰانِ عِلْمُ الْاَدیٰانِ و عِلْمُ الاَبْدٰانِ. دو نوع علم است: یکی علم ابدان است، بدن‌‌هاست. یکی علم‌الادیان، علم فکرهاست. در اینجا هم خداوند خواسته است که از آن عالم ادیان علمی که مخصوص خودش است، تراوشاتی می‌کند، یک تراوشات اوّلیه در عالم ادیان است».[2]

متصوفه برای قطب، همان مقامی را قائلند که شیعیان در حق امام معصوم علیه‌السلام می‌گویند؛[3] به این خاطر هر قطب باید دارای ویژگی‌های امام (از جمله علم) باشد؛ ولی نورعلی‌تابنده، کلام مشهوری را نقل کرده و اعتراف می‌کند که گوینده این کلام را نمی‌داند.

نورعلی تابنده، گوینده کلام «اَلْعِلْمُ عِلمٰانِ عِلْمُ الْاَدیٰانِ و عِلْمُ الاَبْدٰانِ» را ندانسته و فقط به این اکتفا کرده که یکی از بزرگان این کلام را فرموده است؛  نمی‌داند که قائل این کلام یکی از سران سنی متصوفه است یا یکی از معصومین علیهم‌السلام، در صورتی که منظور نورعلی تابنده ، معصوم علیه‌السلام باشد، با بررسی  مختصر در منابع حدیثی اشتباه او روشن می‌شود؛ اگر منظور او سران صوفیه باشد؛ باید گفت چرا او که ادعای تشیع داشته، سخنان بزرگان اهل‎‌سنت همچون شافعی  را معیار سخنان خویش قرار داده است. 

کلام «اَلْعِلْمُ عِلمٰانِ عِلْمُ الْاَدیٰانِ و عِلْمُ الاَبْدٰانِ»، اولین‌بار در منابع قرن سوم و چهارم اهل‌سنت همچون العقد الفرید ابن عبد ربه اندلسی (۳۲۸ق) به نقل از شافعی نقل شده «و قد قال الشافعي: العلم علمان: علم الأديان، و علم الأبدان»؛[4] «و به تحقیق شافعی گفت: علم، دو چیز است: علم دین‌ها و علم بدن‌ها».

این کلام در منابع متصوفه همچون علم القلوب ابوطالب مكى (متوفی ۳۸۶ ق)، طبقات الصوفية سُلمی (۴۱۲ق)، طبقات الصوفية خواجه عبدالله انصارى و... همچون العقد الفرید، به شافعی نسبت داده شده است؛ ولی اولین‌ بار منابعی نه‌چندان متقدّم، همچون کراجکی (۴۴۹ ق) در کتاب «كنزالفوائد»،[5] سنایی غزنوی (۵۴۵ ق) در کتاب حدیقة الحقیقة و سلطان ولد (۷۱۲ ق) در کتاب ولدنامه و... این کلام، به صورتِ مرسل[6] و بی‌سند به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نسبت داده و به این خاطر، اعتبار کلام نقل شده در این منابع بسیار ضعیف است.

شدت ضعف انتساب این کلام به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به‌گونه‌ای است که عالم خبیری همچون علامه مجلسی، جعلی بودن این کلام را از عالم سنی به نام صنعانی نقل کرده و ردی بر کلام این عالم سنی بیان نکرده است؛ پس می‌توان ادعا کرد که علامه مجلسی نیز جعلی بودن این کلام را پذیرفته است.

در نتیجه باید توجه کرد که منابع اولیه، کلام «اَلْعِلْمُ عِلمٰانِ عِلْمُ الْاَدیٰانِ و عِلْمُ الاَبْدٰانِ» را به صورت جزمی به شافعی منتسب کرده‌اند و منابع بعدی مرسلاً به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله انتساب داده‌اند؛ پس نمی‌توان آن را جزء روایات معصومین‌علیهم‌السلام دانست، 

پی‌نوشت:
[1]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، دار الحديث، قم، اول، ق‏1429، ج‏1 ؛ ص72.
[2]. تابنده، نورعلی، گفتارهای عرفانی مجذوبعلیشاه،  جلد نهم،  قسمت ۱۲۷، ص ۱، صبح شنبه ۳۱ تیر ۱۳۹۶ شمسی.
[3]. نصر، سید حسین، تشیع و تصوف، مجله عرفان ایران، شماره 7، حقیقت، تهران، 1379، صص 32 و 33.
[4]. ابن عبد ربه،  العقد الفريد،  دار الكتب العلمية، ج 8، ص 2.
[5]. كراجكى، محمد بن على، كنز الفوائد، دارالذخائر، قم، اول، 1410 ق، ج‏ 2، ص107.
[6]. مُرْسل، در اصطلاح علوم حدیث، به حديثی گفته می‌شود كه راوی آن از معصوم علیه‌السلام روايتی را نقل می‌كند؛ در حالی كه محضر معصوم را درک نكرده، اعم از اين كه واسطه‌هايی كه در سلسله سند ذكر نكرده، یک نفر باشد يا بيشتر و در سلسله سند واسطه را اصلا ذكر نكرده باشد.