پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از اتهاماتی که به شیعه نسبت می‌دهند این است که شیعیان، امامان خود را خدا می‌دانند؛ ازجمله ادله‌ای که برای اثبات این اتهام ذکر کرده‌اند، اینست که شیعیان آیه 87 سوره کهف[1] را بر حضرت علی علیه‌السلام حمل می‌کنند، بنابراین خدای آنها علی علیه السلام است.

در تفسیر این آیه، مفسران آورده‌اند که ظلم و فساد، هم عذاب دنیوی دارد و هم عذاب اُخروی. در این آیه ذوالقرنین می‌گوید: هرکسی ستم کند، عذابش می‌کنیم؛ آنگاه به سوی پروردگارش بازگردانده می‌شود، (از این دنیا می‌رود) پس او را عذابی سخت خواهد کرد (در آخرت هم عذاب خواهد شد) و عذاب دنيا، مانع كيفر آخرت نيست. كيفر دنيوى، شناخته شده و معلوم است، ولى عذاب آخرت ناشناخته است.

در این ترجمه و تفسیر، نامی از ائمه اطهار علیهم‌السلام و امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیامده، اما حقیقت آنست که آیات قرآن بطن یا بطن‌هایی دارد و باطن قرآن، معنایی فراتر از ظاهر کلمات قرآن است. در روایات، برای ظاهر و باطن تعبیر‌های مختلفی آورده‌اند،‌ ازجمله اینکه ظاهر، همان کلمات نازل شده، اما باطن معنایی است که از تأویل آیات به دست می‌آید. باطن‌ قرآن، معنای‌ نهفته‌ در زیر ظاهر الفاظ قرآن است؛ چه‌ آن‌ معنای نهفته (یکی‌ یا بیشتر)، نزدیک‌ به‌ معنای‌ ظاهری‌ یا دور از آن‌ باشد. ظاهر قرآن، معنای ابتدایی‌ است‌ که‌ از آیه‌ به دست‌ می‌آید و تفسیر مذکور از آیه 87 سوره کهف، توضیح ظاهر آن بود.

در تفسیر باطن این آیه گفته شده، کلمه «رب» به معنای لغوی آن آمده و تأویل آیه به این صورت است که فرد ظالم توسط امیرالمؤمنین علیه‌السلام تعیین تکلیف می‌شود و عذاب سختی می‌‌گردد، به حدی که می‌گوید ای کاش من خاک (تراب) بودم، یعنی شیعه امیرالمؤمنین (ابوتراب) بودم. در اینجا «رب» به معنی صاحب و نه پروردگار گرفته شده است.[2]

کلمه رب موارد استعمال زيادی داشته و ريشه اصلى آن به معناى تربيت و سوق دادن چيزى به سوى كمال است. معنی رب، رفع نقايص در جهات مختلف مادّى و معنوى، ذاتى و عرضى و اعتقاد و صفات و اخلاق است. این معانی با مفاهيم ديگرى مانند اصلاح، تدبير، حكومت، مالكيّت، مصاحبت، سيادت، اجتماع، تعليم و تغذيه همراه است و «رب»، به هریک از اين معانى نيز اطلاق شده است. «رب» به معناى مالک، آقا، مدبّر، مربّى، قيّم و منعم نيز آمده است. اين واژه در اصل به همان معناى پرورش و تربيت و سوق به كمال است؛ لذا در ترجمه فارسى آن، واژه پروردگار به‌كار مى‌رود كه همين مفاهيم را در بردارد. گفته شده که اين واژه هنگامی كه به طور مطلق به‌كار رود، تنها بر خداوند اطلاق مى‌شود و هنگامی كه به غير خدا گفته شود، به صورت مضاف خواهد بود.[3]

در مورد بحث نیز کلمه رب به صورت مضاف آمده، معنایش منحصر در خداوند نیست و این تأویل می‌تواند صحت داشته باشد. در تأیید این تأویل که امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرد ظالم را عذاب کرده یا مشخص می‌کند باید عذاب گردد، فضیلتی از حضرت که مورد پذیرش فریقین است را می‌توان بیان کرد. آن فضیلت قسیم النار و الجنة بودن حضرت علی علیه‌السلام است. اباصلت هروی نقل می‌کند، «روزی مأمون به امام رضا علیه‌السلام گفت: به چه علت امیرالمؤمنین علیه‌السلام قسیم الجنة و النار خوانده شده است؟ امام فرمود: آیا نشنیده‌ای که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: حب علی ایمان و دشمنی با علی کفر است؟ مأمون پاسخ داد: آری! حضرت فرمود: پس زمانی که ایمان و کفر بر اساس حبّ و بغض او باشد، بهشت و دوزخ را تقسیم می‌کند، بنابراین او قسیم الجنة و النار است». در ادامه روایت، آمده است: «اباصلت می‌گوید به امام گفتم، چه جواب خوبی به مأمون دادید! فرمود: من به قدر فهم او جواب دادم؛ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: ای علی! تو قسمت کننده بهشت و دوزخ در روز قیامت هستی، به آتش می‌گویی، این شخص برای توست و این شخص برای من».[4] طبق این نقل روشن می‌شود، امیرالمؤمنین علیه‌السلام در آخرت تعیین می‌کند که چه فردی باید عذاب شود؛ پس می‌تواند تأویل آیه قرار گیرد که فردی که ظلم می‌کند توسط آنکه به سوی او برده شده، عذاب می‌شود.

بنابراین امیرالمؤمنین علیه‌السلام خدا نیست، ولی می‌توان حضرت را به عنوان مصداق «رب» در این آیه، تأویل برد؛ چون «رب» در این آیه به صورت مضاف آمده و معنی آن منحصر در خداوند نیست.

پی‌نوشت:
[1]. «ذوالقرنین گفت: اما هر که [با کفر، فساد و گناه] ستم کرده، عذابش می‌کنیم؛ آنگاه به سوی پروردگارش بازگردانده می‌شود، پس او را عذابی سخت خواهد کرد». [کهف/87]
[2]. تأويل الآيات الظاهرة، استرآبادی، ص736؛ البرهان فی تفسير القرآن، بحرانی، ج5، ص572.
[3]. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیةالله العظمی مکارم شیرازی، منظور از واژه «ربّ».
[4]. عيون أخبار الرضا، شيخ صدوق، ج1، ص92.