پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ موج دوم جریان تبشیری مبلغان کاتولیک در نیمه نخست قرن نوزدهم میلادی و توسط راهب کاتولیک فرانسوی ایوگن بور(۱۸۰۹-۱۸۷۸) که خود از جمله خاورشناسان بود، در ١٨٤١ با عنوان «انجمن تبشیری لازاریان» در ایران بنا شد. در همان دوره گروهی از مبلغان پروتستان نیز به ایران آمدند که از جمله مشهورترین آنها باید از راهب پروتستان و آلمانی، کارل گوتلیب فاندر (١٨٠٥-١٨٦٥)  و هنری مارتین انگلیسی (۱۷۸۱_۱۸۱۲) که مدتی کوتاه، حدود یک سال اما پر فعالیت را در ایران به سر برده، یاد کرد.

راهب پروتستانی کارل گوتلیب فاندر دو بار از ایران(بار نخست از مارس تا سپتامبر ۱۸۳۱م. و بار دیگر در ۱۸۳۷م. در راه عزیمت به هند) دیدار کرد. اثر مشهورش به نام «میزان الحق» شهرت فراوانی در سراسر قلمرو اسلامی از هند تا عثمانی، یافت. او که از تألیف كتاب ميزان الحق در ماه می ۱۸۲۹ به زبان آلمانی فراغت یافته بود، به کمک یک دستیار ایرانی در طی ۱۸۳۲ تا فوریه ۱۸۳۳م. آن را به فارسی برگرداند؛ سپس طولی نکشید که به زبان‌های انگلیسی، اردو، ارمنی، ترکی و عربی نیز ترجمه شد. در این میان، كتاب ميزان الحق واكنش‌های متعددی از سوی عالمان مسلمان داشت که از مهمترین آنها می‌توان به کتاب «اظهار الحق» تالیف شیخ رحمت الله هندی، اشاره نمود.

اما کشیش جوان، هنری مارتین در آوریل ١٨٠٦ به هند رفت و چند ماه مراسم عبادی مسیحی را در میان بومیان ایالت بنگال اجرا نمود. سپس، در گانپور به وعظ و سخنرانی پرداخت. در این شهر توانست تمام عهد جدید را به اردو و فارسی ترجمه کند. مارتین که به قصد تصحيح ترجمه فارسی انجیل، عازم ایران شد، در مدت چند ماه اقامتش در شهرهای شیراز، اصفهان و... به مناظره و گفتگو با مسلمانان، یهودیان و ارامنه پرداخت. در این زمان، کشیش جوان تصمیم می‌گیرد نسخه ای از ترجمه انجیل را به شاه ایران، فتحعلی شاه قاجار (۱۱۸۲-۱۲٥۰ه ق) تقدیم کند، اما این اقدام وی ناکام ماند. پس از آن هنری مارتین، تبریز را به قصد استانبول ترک کرد. او در شهر توکات ترکیه در ١٦ اکتبر ۱۸۱۲ مُرد.

بعدها هنگامی که سفیر بریتانیا، سِر «گور اوزلی» دست نوشته او را به شاه داد، شاه قاجار در پاسخ به نامه مارتین، ترجمه انجیل او را تحسین نمود و از سوی دیگر علماء را به مبارزه علمی با مبلغین مسیحی تشویق نمود؛ چنانچه در صفحه نخست کتاب «سیف الامة و برهان المله» این اهتمام شاهان قاجار نمایان است. هنری مارتین در مدت اقامت خود در ایران، با علما و فضلای مسلمان به مناظره و گفتگو درباره اسلام و مسیحیت می‌پرداخت. این گفتگوها به عربی و فارسی مکتوب بوده و ساموئل لی آنها را به انگلیسی ترجمه و مطالبی را نیز به آن اضافه نموده و در سال ١٨٢٤م. در کمبریج منتشر کرده است.

در هر صورت حضور هنری مارتین در ایران و شبهه پراکنی های وی راجع به دین اسلام که به شبهات پادری معروف شد، در حوزه های علمیه جنبشی تازه پدید آورد تا جایی که برخی از مدرسان دروس عالی حوزه علمیه همچون آیت الله «ملا علی نوری» مدتی حوزه درس خود را تعطیل کرد تا پاسخی متقن به آن شبهات بدهد.

عمده ردیه هایی که در این دوره نوشته شده یا در ردّ بر میزان الحق فاندر بوده و یا رد بر رساله هنری مارتین؛ برخی از آنها عبارتند از:

1. مفتاح النبوة ، تاليف ملا محمدرضا همدانی معروف به کوثر علی شاه (١٢٤٧ق)
2. سيف الامة و برهان الملة، تالیف ملا احمد نراقی (١٢٤٤ق) .
3. لسان الصدق، تاليف شيخ علي بن عبد الله بن على بحرانی(۱۳۱۸ق.)
4. لسان الحق و ميزان الصدق تاليف النواب المير محمد حسنعلی خان بهادر والی حیدرآباد سند
6. رادَ الشبهات الكفار، محمد علی بن علامه بهبهانی
7. رد پادری، آقا محمدباقر بهبهانی(م) ۱۳۳۲ق.) نوه وحید بهبهانی
8. رد پادری، سید محمدتقی بن امیر مؤمن حسینی قزوینی
۹. رد پادری، میر محمد حسین بن عبدالباقی خاتون آبادی(۱۲۳۳ق)
۱۰. رد پادری، محمد علی بن آقا محمدباقر کرمانشاهی
11. رد پاری، ملا علی اکبر بن محمدباقر ایجی اصفهانی(م ۱۲۳۲ق.).
12. رد پاردی، میرزا عیسی بن حسن فراهانی(م ۱۲۳۸ق)
۱۳. رد به پادری، محمد حسین اصفهانی(پیش از ۱۲۳۵ق.).
14. ردّ نصارا، محمد خلیل بن محمداشرف اصفهانی قاینی(د١١٣٦ق).
١٥. رد هنری مارتین، مؤلف ناشناس 
16 رساله در اثبات نبوت، محمد ابراهيم بن حسین حسنی حسینی و ...(1)

پی نوشت:
][1]. در تهیه این مطلب از کتاب« صفاخانه اصفهان در گفتگوی اسلام و مسیحیت»،به پدیدآورندگی حیدرعیوضی و محمدعلی حسنی، استفاده شده است.