پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از بحث های مهم در بحث شطحیات شیوه متصوفه در توجیه این گونه کلام هاست که از بزرگان صوفیه صادر شده است. طبق پژوهش بعضی از محققین(1)، شارحان شطح، بخصوص روزبهان بقلی(مشهورترین شارح شطح) در توجیه شطحیات، چند روش را به کار برده اند که به صورت اختصار بیان می شود.

توجیه اول شارح شطح، ارائه تعریفی با الفاظ ثقیل و سنگین و غیر قابل فهم برای همگان از شطح اس به شکلی که خود این تعریف، توجیه سخنان کفرآلود صوفیه باشد. روزبهان بقلی در شرح شطح می نویسد: «چون وجد قوى شود و نور تجلّى در صميم سرّ ايشان عالى شود، بنعت مباشرت و مكاشفت و استحكام ارواح در انوار الهام كه عقول ايشان (را) حادث شود، برانگيزاند آتش شوق ايشان بمعشوق ازلى، تا برسند بعيان سراپرده كبريا و در عالم بها جولان كنند.

چون ببينند نظايرات‏ غيب و مضمرات غيب غيب و اسرار عظمت بى‏ اختيار مستى در ايشان درآيد، جان به جنبش درآيد، سرّ به جوشش درآيد، زبان بگفتن درآيد. از صاحب وجد كلامى صادر شود از تلهّب احوال و ارتفاع‏  روح در علوم مقامات كه ظاهر آن متشابه باشد»(2) با توجهی اندک به تعریف شطح و استفاده از کلمات دیر فهم، به شکلی به مخاطب اینطور القاء می شود که عدم فهم شطحیات به خاطر سطح پایین معرفتی اوست، در حالی که افرادی همچون ملاصدرا در کتاب کسر اصنام الجاهلیه به بی معنی بودن شطحیات اذعان دارد.

راه دوم برای شطحیات این است که غالب شطحیات را با مسئله وحدت وجود و موجود توجیه می کنند. باید توجه داشت که بطلان وحدت وجود در محل خود ثابت شده است.

جنید در تاویل قول بایزید که بیان کرده بود: سبحانی سبحانی ما اعظم شأنی، گفته است که بایزید چون در آن حال مستهلک در شهود جلال بوده است جز حق هیچ ندیده است. دکتر زرین کوب بعد از این سخن جنید می نویسد:«اما این تاویل هم از مقوله خرافات صوفیه است.»(3)

راه سوم این است که با کرامت بافی هایی که در این زمینه می کنند شطحیات را توجیه می کنند و می گویند اگر این حرف ها کفرگویی بود این کرامات نصیب این ها نمی شد.

از این نوع کرامت بافی ها می توان به اشعاری که مولوی درباره بایزید بسطامی مطرح می کند اشاره کرد :

با مريدان آن فقير محتشم                                           با يزيد آمد كه نك يزدان منم

گفت مستانه عيان آن ذوفنون                                      لااله الا انا ها فاعبدون

چون گذشت آن حال و گفتندش صباح                            تو چنين گفتی و اين نبود صلاح

گفت اين بار ار كنم اين مشغله                                    كاردها در من زنيد آن دم هله

حق منزّه از تن و من با تنم                                        چون چنين گويم ببايد كشتنم

چون وصيت كرد آن آزاد مرد                                      هرمريدی كاردی آماده كرد

مست گشت او باز از آن سغراق زفت                            آن وصيت هاش از خاطر برفت

عقل آمد نقل او آواره شد                                           صبح آمد شمع او بيچاره شد

تا آنجا كه مي گويد:

چون همای بيخودی پرواز كرد                                                آن سخن را با يزيد آغاز كرد

عقل را سيل تحير در ربود                                        زان قوی تر گفت كاوّل گفته بود

نيست اندر جبه ‏ام الا خدا                                           چندجويی در زمين و در سما

آن مريدان جمله ديوانه شدند                                       كاردها در جسم پاكش می ‏زدند

هر يكی چون ملحدان گرد كوه                                     كارد مي‏زد پير خود را بي‏ستوه

هر كه اندر شيخ تيغی مي‏خليد                                    باژگونه او تن خود مي‏دريد

يك اثر نی بر تن آن ذوفنون                                       وان مريدان خسته در غرقاب خون

هر كه او سوی گلويش زخم برد                                   حلق خود ببريده ديد و زار مرد

وآنكه او را زخم اندر سينه زد                                     سينه‏اش بشكافت شد مرده ابد

وآنكه آگه بود از آن صاحب قران                                 دل ندادش كه زند زخم گران(4)

در نقد این توجیه هم می توان به نکته هایی اشاره کردکه خیلی از کراماتی که برای بزرگان متصوفه نقل شده است شکل داستانی  و ساختگی دارد و بعدها در کتاب هایی همچون تذکرةالاولیاء عطار و مثنوی مولوی رنگ و بوی تاریخی به خود گرفته است و در منابع تاریخی ردّپایی از این گونه کرامات نیست. توجیه دوم این است که اگر واقعاً بعضی از این کارهای خارق العاده از امثال متصوفه محقق شده است، منشا آن ها، غیر الهی می باشد. همچون ریاضت های غیرشرعی مرتاضان و استفاده از سحر و جادو و همچنین ارتباط با شیاطین جنی برای خبر دادن از غیب، همان طور که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا(انعام/ 112) واین گونه برای هر پیامبری دشمنانی از شیاطین انس و جن قرار دادیم که برای فریب مردم همواره گفتاری باطل ولی به ظاهر آراسته و دلپسند به یکدیگر القاء می کنند».

پس باتوجه به مطالب گفته شده، این نتیجه گرفته می شود که توجیهات بیان شده از طرف شارحان شطحیات نمی تواند مبنای عقلی داشته باشد تا دیگران این شطحیات را بپذیرند و به اعتقاد دکتر زرین کوب، بعض از تاویلاتی که برای شطحیات بیان شده است از مقوله خرافات می باشد.

پی نوشت:

(1). مردانی،محمد محسن،درسنامه عمومی.ص36.

(2). روزبهان بقلى شيرازى، شرح شطحيات،ص57 ، انتشارات طهورى - تهران، چاپ: سوم، 1374.

(3). زرین کوب،عبدالحسین،دنباله جستجو،درتصوف ایران،ص22،امیرکبیر، تهران،چاپ هفتم،1387.

(4). مولانا جلال الدين محمد بلخى(مولوى)، مثنوى معنوى،ص 572 سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى - تهران، چاپ: اول، 1373.