پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ مردم ایران باستان، بنابر احتیاج و نیازی که به آب و خاک و آتش و هوا داشتند، پاک بودن چهار عنصر آب، خاک، آتش و باد (هوا) برایشان بسیار اهمیت داشت. در آیین زرتشت 9 باور و اصل وجود دارد که هر فرد زرتشت باید به آنها پایبند باشد. یکی از آنها باور به مقدس بودن چهار آخشیج است. سپنته و مقدس دانستن آب و باد و خاک و آتش و پاسداری از محیط زیست بر هر فرد زرتشتی بایسته و واجب است.[1]
مشهور است که عناصر چهارگانه آب، آتش، باد و خاک در ایران باستان مقام ارجمندی داشته است. به همین دلیل در پرستشگاه های باستانی ایرانی، همانند آنچه در معبد بیشابور آثاری از آن دیده می شود، چشمه یا جریان آب روانی وجود داشته است که مراسم تقدیس آب را در کنار آن برگزار می‌کرده‌اند و با خواندن «یشت آب» و نثار آبزور هنگام نیایش خداوند، آب را نیز چنان که آتش را می ستوده اند. همچنین آلودن این عناصر چهارگانه، از جمله آب، گناه شمرده می‌شده است.[2]
آنچه از مطالب گذشته آیین زرتشت مشخص هست، چهار عنصر پاک هستند و پاک کننده نیستند. در تایید این مطلب مواردی در متون قدیم آیین زرتشت وجود دارد. یکی از آن موارد گفته‌ای است که ارداویراف در عوالم خود به آن اشاره دارد. «دیدم روان مردی چند و زنی چند که آنان را نگونسار اندر دوزخ آویخته بودند. و تشان را سراسر مار و کژدم و دیگر خرفستران همی جویدند. پرسیدم که این روان کدام مردمانند. گوید سروش اشو و ایزد آذر که این روان آن مردمان اند که به گیتی آب و آتش را پرهیز نکردند و ریمنی به آب و آتش بردند و به عمد آتش را کشتند.»[3]
قدیم می پنداشتند که بدن آدمی پیوسته می بایست تطهیر شود، زیرا پیوسته زاینده آلودگی و نجاست است. در طی حیات همواره در معرض آلودگی و آلایندگی است و باید راهی را برای خلاص شدن از این آلودگی ها انجام دهد.[4] از طرفی دیگر دشواری در آن است که در تطهیر بدن آدمی یا هر جسم دیگر آب پاک کننده آلوده می‌شود و زمین یا آبی که آب آلوده و ناپاک بر آن می‌ریزد نیز خود ناپاک و آلوده خواهد گشت. موبد نیکنام هم به این پارادوکس و تناقض اشاره کرده است: خاک همچون باد، آب و آتش از پدیده های پاک کننده بوده اند وایرانیان از دیرباز باور داشتند که باید آن ها را گرامی داشته از آلوده کردن و هدر دادن آن پرهیز کنند.[5]
زمانی که موبدان با این بن بست مواجه شدند، دست به ابتکاری جدید در آیین زرتشت زدند. آنها که تا الان چهار آخشیج را پاک و مقدس می دانستند، از این به بعد قید پاک کنندگی را هم به آن اضافه کردند. نیکنام در سایت خود در پاسخ به پرسشی چنین بیان می دارد: «باور باستانی ایران، هرچهار آخشیج را پاک کننده نیز می دانستند به همین روی از جایگاه سپند و ارزشمندی برخوردار بوده اند.»[6]
خلاصه مطلب اینکه، موبدان امروزه برای پر کردن کاستی‌های آیینی و توجیه کارهایی که صورت می‌دهند، مطالبی را بدون اینکه در تاریخ بیان شده باشد، به آیین زرتشت اضافه می‌کنند. مانند بحث مقدس بودن که در اصل به آیین زرتشت ربط ندارد و مربوط به تمامی مردم باستان بوده است. ابتدا تقدس بودن چهار عنصر را از آیین زرتشتی می دانند و بعد هم قید پاک کننده بودن را به آن اضافه می‌کنند. این یعنی جبران نقایص و کاستی‌های فراوانی که در آیین زرتشت وجود دارد به روشی مدرن که توسط موبدان صورت می‌گیرد.

پی‌نوشت:

[1]. پاسخ به پرسشهای دینی زرتشتیان، نوشته اردشیر خورشیدیان، نشر فروهر، سال 1387، صفحه 54
[2]. داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر درباره اسطوره، کتایون مزدا پور، نشر اساطیر، سال 1386، صفحه 241
[3]. ارداویراف نامه، ترجمه رشید یاسمی، مورد 37
[4]. داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربار اسطوره، صفحه 242
[5]. سایت کوروش نیکنام
[6]. همان