پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ از نشانه‌های ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) و یا به تعبیر روایات اهل سنت از علائم آخرالزمان خروج دجّال است. در کتب شیعه در مورد این موضوع احادیث کمی آمده است که به صورت مختصر و مجمل به آن اشاره شده است. اما در منابع اهل سنت احادیث فراوانی درباره دجّال آمده که خصوصیات و ویژگی‌های ظاهری آن را مطرح کرده‌اند. لذا در این نوشتار مختصر بر آن شدیم که نظر برخی محققان و صاحب نظران درباره دجّال را مطرح کنیم به اینکه آیا دجّال یک شخص است یا یک جریان فکری؟
شهید صدر در کتاب خود این نظریه را تقویت می‌کند که دجّال شخص نیست، بلکه یک جریان و حرکتی ضد اسلام و دین است، او در این کتاب می‌نویسد: «انّ الدجّال عباره عن مستوی حضاری ایدئولوجی معین معاد للاسلام[1] دجّال، یک فرهنگ و تمدن و ایدئولوژی معین است که دشمن اسلام است». ایشان فرهنگ و تمدن مادی غرب را همان دجّال معروف و مذکور در روایات معرفی می‌کند و دجّال را رمز و کنایه و سمبل حرکت‌های مادی ضد تمدن، خصوصاً ضد دین اسلام تلقی می‌کند. لذا ایشان به احادیثی که درباره دجّال مطرح شده است استناد کرده و می‌گوید: این که در روایات آمده است که از آغاز خلقت آدم تاکنون، از نظر انحراف مخلوقی بزرگتر از دجبال نیامده است. بر همین معنا دلالت می‌کند.[2] حضرت آیت الله مکارم شیرازی نیز در کتاب خود قائل شده است که: از مجموع روایات وارده مربوط به دجّال استفاده می‌شود که دجّال یک جریان فکری و سیاسی است نه شخص خاصی با شکل و شمائل ویژه.[3]
اما برخی از نویسندگان و محققین مانند عبدالعظیم بستونی و دیگران نگاه خود را به این قضیه وسیع‌تر کرده و جریان کشته شدن دجّال را به دست حضرت عیسی(علیه السلام) که به هنگام ظهور حضرت مهدی(علیه السلام) با حضرت نزول می‌کند و یا به دست امام مهدی(علیه السلام) یا به امر آن حضرت در منطقه فلسطین صورت می‌گیرد را تطبیق کرده‌اند بر اینکه یهود و اسرائیل در آن منطقه، به دست حضرت عیسی و امام مهدی (سلام الله علیهما) نابود خواهند شد.[4] در مقابل این گروه، برخی از محققان دیگر مانند دوانی و... قائلند که دجّال، طبق صریح روایات وارده یک شخص است نه یک فکر و حرکت، لذا اینان استدلال کرده‌اند که صفات ظاهری و ویژگی‌های شخص دجّال یا قتل او به دست حضرت عیسی و یا به دست حضرت مهدی(علیهم السلام) چیزی است که از روایان بدست می‌آید که به جریان و یا فکر سازگاری ندارد، بلکه بیشتر بر شخص قابل تطبیق است. اما آنچه که به نظر می‌رسد این است که با دقت در روایات دجّال، نظریه اول (دجّال یک جریان فکری و فرهنگ انحرافی شیطانی) باشد بیشتر تقویت می‌شود تا اینکه بخواهد یا فردی خاص با ویژگی‌های انسانی باشد.

پی‌نوشت:

[1]. تاریخ ما بعد الظهور، شهید صدر، الغدیر، قم، بی تا، ایران، ص141.
[2]. همان، ص142.
[3]. حکومت جهانی حضرت مهدی، آیت الله مکارم شیرازی، انتشارات نسل جوان، قم، ایران، ص171.
[4]. المهدی المنتظر، عبدالعظیم بستونی، دار ابن حزم، بیروت، لبنان، (1420ق)، ص177.