پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ پرسشی مطرح شده است که بر طبق آیات قرآن، حضرت زکریا (علیه‌السلام) از ترس اینکه عموزادگانش اموال او را به ارث ببرند، از خداوند طلب فرزند کرد. خداوند به وی حضرت یحیی (علیه‌السلام) را عطا کرد؛ اما مسئله اینجاست که حضرت یحیی (علیه‌السلام) هرگز ازدواج نکردند و فرزندی نیز از خود به جا نگذاشتند. با توجه به این مطلب که زکریا (علیه‌السلام) وارث خدا بوده و حضرت یحیی (علیه‌السلام) نیز وارث وی شدند، پس از مرگ یحیی (علیه‌السلام) آیا اموال و ماترک او به عموزادگان زکریا (علیه‌السلام) رسید و حال‌آنکه زکریا (علیه‌السلام) از ترس آنکه آنان وارثش شوند از خداوند طلب فرزند کرد و آیا اگر اموال یحیی به عموزادگان برسد نقض غرض صورت نمی‌گیرد؟ یا اینکه اموال و ماترک یحیی (علیه‌السلام) به پسر خاله‌اش عیسی (علیه‌السلام) که مردی صالح بود، می‌رسد؟ و اساساً در دین یهود آیا اول عمو زادگان و بنی اعمام ارث می‌برند یا پسر خاله در ارث بردن بر آنان تقدم دارد؟
جواب:
برای پاسخ به این شبهه ابتدا نیاز است آیه‌ای را که جهت گرفتن اشکال و متهم کردن طلب زکریا (علیه‌السلام) به نقض غرض، به آن اشاره‌شده ذکر کنیم. خداوند در قرآن ماجرای درخواست حضرت زکریا (علیه‌السلام) از خود را چنین نقل می‌کند: «وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائي‏ وَ كانَتِ امْرَأَتي‏ عاقِراً فَهَبْ لي‏ مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُني‏ وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا [مریم/5-6] من از بعد خويش از وارثانم بيم دارم و زنم نازا است مرا از نزد خود فرزندى عطا كن. تا از من و از خاندان يعقوب ارث ببرد و پروردگارا! او را پسنديده گردان». حال که مشخص شد بحث و شبهه اصلی مربوط به کدام آیه است حال می‌توان به سؤال مطرح‌شده با ذکر مقدمه‌ای کوتاه پاسخ داد.
برای رسیدن به پاسخ اصلی در ابتدا نیاز است که معنای " وَلِيًّا " را مورد بررسی قرار داده و بدانیم که در قرآن و کلام عرب این واژه به چه معنایی دلالت می‌کند. کلمه ولی و اولیا نزدیک به هفتاد بار در قرآن استعمال شده و به معانی مختلفی به‌کاررفته است. ولی در بعضى از آيات به معناى يار، ياور و ناصر استعمال شده است؛ خداوند مى‌‏فرمايد: «وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ [بقره/107] و جز خدا، ولی و ياورى براى شما نيست». اين كلمه در قرآن مجيد به معناى هادى و راهنما نيز آمده است: «وَ مَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِداً [کهف/17] و هر كس را (خدا) گمراه نمايد، هرگز ولی و راهنمايى براى او نخواهى يافت‏». در برخى از آيات نیز به معناى معبود است: «اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا ... وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ [بقره/257]‏خداوند، معبود كسانى است كه ايمان آورده‏‌اند ... (امّا) كسانى كه كافر شدند، معبود آن‌ها طاغوت‌ها هستند». در بسيارى از آيات ولى به معناى سرپرست و صاحب اختيار آمده است؛ مانند: «وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيد [شوری/28] او كسى است كه باران سودمند را پس‌ازآن كه مأيوس شدند نازل مى‏‌كند و رحمت خويش را مى‌‏گستراند؛ و او ولی (و سرپرست) و ستوده است.» ولی در اين آيه به معناى سرپرست و صاحب اختيار است.[1]
حال که معنی ولی مشخص شد باید گفت که در آیه فوق خود ارث و ارث بردن اصلاً موضوعیت ندارد. بدین معنا که اصلاً موضوع این نیست که چه کسی شایسته بردن ارث از زکریا (علیه‌السلام) است؛ و اگر زکریا (علیه‌السلام) فرزند نداشته باشد، عموزادگانش برخلاف میل زکریا (علیه‌السلام) وارث او خواهند برد. تا اینکه اشکال کنیم اگر عیسی مسیح وارث یحیی (علیه‌السلام) باشد این مخالف احکام یهود است که پسر خاله بر عموزاده در ارث بردن مقدم باشد؛ و اگر عمو زادگان وارث یحیی (علیه‌السلام) شوند نقض غرض در آیه صورت می‌گیرد یعنی زکریا (علیه‌السلام) از خداوند طلب فرزند کرد تا به عموزادگان ارث نرسد، حال اینکه با این فرض پس از یحیی (علیه‌السلام) هم ارث زکریا (علیه‌السلام) به عموزادگان می‌رسد.
حقیقت از این قرار است که با توجه به معنای گسترده‌ی ولی در قرآن و کلام عرب، واژه یرثنی که بعد از ولیاً آمده، درواقع قرینه‌ای است که منظور زکریا (علیه‌السلام) را از خواسته‌اش برساند. زکریا (علیه‌السلام) از خداوند نه یار و یاور می‌خواهد، نه راهنما می‌خواهد، نه معبود‌ می‌خواهد و نه سرپرست ‌می‌خواهد؛ بلکه ولی‌ای می‌خواهد که از او ارث ببرد و به معنای دیگر او از خداوند، فرزند می‌خواهد و برای اینکه مقصودش را بهتر برساند می‌گوید کسی را می‌خواهم که از من ارث ببرد. علامه طباطبایی در تفسیر آیات موردنظر چنین ‌می‌فرماید: «و اگر قيد يرثنى را اضافه كرده مقصود اصلى وى ارث بردن نبوده بلكه خواسته است كلمه ولى را كه يك معنايى است عام و داراى مصاديقى مختلف، تفسير كند، چون این‌گونه كلمات دریکی از معانی‌اش متعين نمى‌‏شود مگر به وسيله قرينه و هم چنان‌که در آيه وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِياءَ يَنْصُرُونَهُمْ قرينه ينصرونهم را آورد تا ولايت را دریکی از معانی‌اش كه همان نصرت است متعين سازد.»[2]
سید علی‌اکبر قرشی نیز در تفسیر شریف خود علت ترس زکریا (علیه‌السلام) از عموزادگان را ارث بردن آنان نمی‌داند؛ بلکه ترس او از این است که عموزادگان هرگز نمی‌توانند جای فرزند را برای پدر بگیرند و با این مقدمه‌چینی‌ها در حقیقت می‌خواهد بگوید که من فرزند می‌خواهم. جناب قرشی در تفسیر خود چنین می‌نویسند: «زکریا (علیه‌السلام) در اين آيه از خداوند براى خود فرزندى مى‏‌ خواهد و درخواستن آن استدلال مى‌‏كند كه خدايا عموها و عموزادگان من كسانى نيستند كه من به آن‌ها اطمينان كنم و جاى فرزند را پر كنند».[3]
با توجه به مطالبی که گفته شد، واضح و روشن است که ارث بردن تنها قرینه‌ای بود که منظور زکریا (علیه‌السلام) را از طلب ولی بهتر برساند؛ بنا بر این تفاسیر دیگر جایی برای اشکالات مطرح‌شده باقی نمی‌ماند. چراکه اشکالات وارده در صورتی است که زکریا (علیه‌السلام) به این خاطر از خداوند طلب فرزند کند که اموال و ماترک او را به ارث ببرد، حال‌آنکه مشخص شد که زکریا (علیه‌السلام) از خداوند ولیّ طلب کرد؛ و با توجه به معانی مختلف ولی، ولی‌ای مدنظرش بود که از او ارث ببرد و ولی‌ای که از انسان ارث ببرد، همان فرزند است.

پی‌نوشت:
[1]. آيات ولايت در قرآن، آیت‌الله مكارم شيرازى‏، انتشارات نسل جوان‏، ص: 76-80.
[2]. ترجمه الميزان، موسوى همدانى سيد محمدباقر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، 1374 ش، ج‏14، ص 15.
[3]. تفسير أحسن الحديث، قرشى سيد علی‌اکبر، بنياد بعثت، تهران 1377 ش، ج‏6، ص 298.