پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ معتقدین به جبر غافل هستند از این‌که جبر با عدالت خداوند سازگار نیست. اگر جبر بر زندگی انسان حکم‌فرما باشد، یکی در نقش یزید، یک نفر در نقش امام حسین (علیه السلام) و همین‌طور... در اینصورت نه پاداش و بهشت رفتن امام حسین (علیه السلام) عادلانه است و نه مجازات و جهنم رفتن یزید. زیرا هرکدام فقط نقشی را بازی کرده‌اند که خداوند برای آن‌ها مشخص کرده است.
از جمله کسانی که اعتقاد به جبر دارد، بخاری است، این شخص در صحیح خود می‌نویسد: «حضرت آدم و حضرت موسی با یکدیگر احتجاج و گفتگو کردند. موسی به او گفت: ای آدم! تو پدر ما بودی، ما را نومید کردی و از بهشت بیرونمان نمودی! آدم به او گفت: ای موسی! خداوند با کلامش تو را برگزید و با دستش برای تو نوشت؛ آیا مرا ملامت می‌کنی بر امری که خداوند برایم مقدر فرموده است پیش از آنکه مرا بیافریند».[1]
در جای دیگر بخاری این‌چنین می‌گوید: «شخصی عرض کرد: یا رسول الله! آیا اهل بهشت از اهل جهنم، تشخیص داده می‌شوند؟ فرمود: آری! عرض کرد: پس چرا انسان‌ها باید اعمال داشته باشند و کار کنند؟ فرمود: هر کس کار می‌کند برای همان که آفریده شده یا مجبور شده است.»[2] مشابه همين تعبيرات در صحیح مسلم هم آمده است.[3]
با دقت در عبارت "آیا مرا ملامت می‌کنی بر امری که خداوند برایم مقدر فرموده است" معنای جبر مشخص می‌شود. ولی به راستی سوال این‌جاست که آیا قائل شدن به جبر مخالف آیات، روایات و عقل نیست؟ اما در آیات متعددی از قرآن به شدت با تفکر جبر مبارزه می‌کند: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ [کهف/29] بگو: اين حقّ است از سوى پروردگارتان! هر كس مى‏‌خواهد ايمان بياورد (و اين حقيقت را پذيرا شود) و هر كس می‌خواهد كافر گردد!» در آیه دیگر می‌خوانیم: «إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبيلاً [مزمل/19] اين هشدار و تذكّرى است، پس هر كس بخواهد راهى به سوى پروردگارش برمى‏‌گزيند!»
اما دلائل عقلى مبنی بر اختیار دارد.
- پشيمانى: آدم همين‌كه پشيمان شد پيداست آزاد است.
- انتقاد: از كسى انتقاد مى‏‌كنيد كه چرا اين كار را كردى، يعنى مى‏‌توانست انجام بدهد و مى‏‌توانست انجام ندهد.
- شك: آدم گاهى شك مى‏‌كند كه اين كار را انجام بدهد يا نه، همين شك يعنى مى‏‌توانى انجام بدهى و مى‏‌توانى انجام ندهى.

پی‌نوشت:
[1]. بخاری، صحيح البخاري  ج 6 ص 2439، دار النشر: دار ابن كثير , اليمامة، بيروت، 1407 ، 1987 ، الطبعة: الثالثة، تحقيق: د. مصطفى ديب البغا.
[2]. همان ج 4 ص 1891
[3]. مسلم نیشابوری، صحیح مسلم شماره حدیث 4092، دار النشر: دار إحياء التراث العربي، بلد النشر: بيروت، المحقق: محمد فؤاد عبد الباقي.