پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ تابستان 1402، کتابی با عنوان «ناسوخ»، اثری از محمد رسولی در 80 صفحه منتشر شد، کتابی که تاریخ ایران را به نگاهی ادبی و فلسفی بررسی و آن را بر مبنای شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی در یک سفر حدوداً 13 هزار ساله، بیان می‌کند. نویسنده، شاهنامه را مبنای تاریخ قرار داده است و این، خیزشی درخور تحسین، علیه روایتگری‌های حیله‌گرانه و برساخته‌ی خاورشناسان غربی است.

ایشان به خوبی، پا در جایی محکم قرار دادند و در روایت تاریخ ایران، به متون هندو-ایرانی (Indo-Iranian) همچون اوستا و وِداها التفات داشتند و این ادعای مستشرقین را (که مبدأ تاریخ ایران را 2500 سال در نظر می‌گیرند)، زیر پا گذاشتند. ایشان می‌نویسند که شاهنامه، تاریخ ایران صرفاً از زاویه سیاسی و اجتماعی نیست، تاریخ اندیشه هم است. این نیز سخنی درست، اندیشمندانه و محکم است.

اما در این کتاب، برخی ابهامات و اشتباهاتی هم وجود دارد، از جمله:

- نویسنده می‌گوید «من به چیز‌هایی رسیدم که دیگران به آن دست پیدا نکرده اند...» در ادامه یکی از آن چیزهایی که ایشان به آن رسیده و دیگران نرسیدند را این گونه بیان می‌کند: «اصلی‌ترینش این است که به این رسیدم که تمدن یک خط دائما رو به صعود ندارد. تمدن‌ها یک موج سینوسی هستند و دائم به‌وجود می‌آیند واز بین می‌روند. این‌طور نیست که فکر کنیم علم بشر به ویژه درعلوم انسانی امروز در قرن بیست و یکم لزوما جلوتر از قرن پیش است گاهی این علوم به نهایت اوج و رشد رسیده‌اند و از بین رفته‌اند.»

در پاسخ می‌گوییم حرکت سینوسی تاریخ و تمدن (Sine wave)، امری است که پیشتر، صدها و بلکه هزاران نفر به آن رسیده اند و اکنون، این نظریه‌ای شایع در میان اندیشمندان تاریخ و تمدن است.(1)

- نویسنده، می‌گوید که «در همه دانشگاه‌های حقوق دنیا این‌طور تدریس می‌شود که حقوق عمومی به عنوان حقوق سیاسی بعد از انقلاب کبیر فرانسه در ۱۷۸۹ پیدا شد. مفاهیم حقوق عمومی مثل حق انتخابات، قانون اساسی و حقوق شهروندی... ولی ما با دقت در میان ابیات شاهنامه متوجه می‌شویم که همه این مفاهیم در دوران پیش از تاریخ یعنی پیش از باستان، وجود داشته است.»

در پاسخ می‌گوییم: سندی وجود ندارد که نشان دهد در دوران پیش از باستان، چنین مفاهیمی وجود داشته است. اینکه ما شاهنامه و اساساً روایات ایرانی را مبنای تاریخ بدانیم، قابل تقدیر است، اما اینکه بخواهیم مفاهیم نوین را از شاهنامه استخراج کنیم، چه بسا شدنی نباشد. مثلا در شاهنامه، فضای حاکم بر جامعه، کاملاً پادشاهی است و وراثت (نژاد)، حرف اول و آخر را می‌زند. در شاهنامه، مردم عموماً جایگاهی ندارند، مگر به عنوان سیاهی‌لشکر. البته در مواردی استثنائی، مردم، غیر از آن، نقشی دیگر نیز ایفاء می‌کنند. حال ما چگونه می‌خواهیم از شاهنامه حقوق شهروندی را استنباط کنیم؟ در شاهنامه، سخن، سخنِ پادشاه است و هر کسی با خواسته او مخالفت کند، پوستش کَنده و پر از کاه می‌شود. چنان که در شاهنامه می‌خوانیم که خسرو انوشیروان (مشهور به دادگرترین پادشاه تاریخ ایران باستان) می‌گفت:

دلى كو ندارد تن شاه دوست
نبايد كه باشد ورا مغز و پوست (2)

و از این‌گونه سخنان و رفتارها در شاهنامه بسیار است. به عبارتی جَو غالب همین است که مخالفت با پادشاه، گناهی نابخشودنی است. این چگونه با حقوق شهروندی، حق انتخابات و... قابل جمع است؟

- آقای رسولی در مصاحبه با خبرآنلاین، در توضیحاتی پیرامون کتاب «ناسوخ» و اندیشه‌های خود گفتند مکتب انسان‌گرایی (اومانیسم: humanisme) از نام مانی گرفته شده است.

در پاسخ می‌گوییم: مانی یکی از افرادی است که در عصر ساسانی، ادعای پیامبری داشت و موبدان زرتشتی، او را کشتند. واژه اومانیسم (به معنی انسان‌گرایی یا اصالت انسان) لفظی فرانسوی است (humanisme) و هیچ ارتباطی با مانی ندارد.

در پایان، آقای رسولی، به آن مفاهیم رازآلود شاهنامه هم اشاره کردند و گفتند که در شاهنامه، سیمرغ نمادی از علم طب است. چنان که برای نمونه، سیمرغ، روش جراحی سزارین را به زال آموزش می‌دهد. مجموعاً نگاه ایشان به تاریخ، مثبت، مفید و سازنده ارزیابی می‌شود.

پی‌نوشت:
1. بنگرید به: جمعی از نویسندگان، خلاقیت و فرهنگ (2) گفتگو و مصاحبه، نامه فرهنگ، تابستان 1375، شماره 22، صص 10-33.
2.  ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و مرکز خدمات کامپیوتری نور، 1389، ص 1077.