پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ مانی، مردی بود اصالتاً از میان قوم پارت، که پدرش به بابل مهاجرت نمود. وی هم زمان با حکومت ساسانیان، در بین‌النهرین می‌زیست و آغازگر یک جریان بزرگ اجتماعی بود که برای مدتی خاورمیانه و آسیای مرکزی را تحت تأثیر قرار داد.[1] فارغ از درستی با نادرستی عقائد وی، اما سرنوشت او بس شگفت‌انگیز است. چه اینکه وی در همان مدت اندک، منافع موبدان زرتشتی را در گستره‌ای وسیع، به خطر انداخت و لذا زندانی و كشته شد. بنا بر روايات، مانی به طرزی فجیع اعدام شد. سرنوشت مانی را در شاهنامه چنین می‌خوانیم :

         زمانــــى برآشفـــــــــــت پس شهـــــــــريـار            بـرو تنــــگ شـد گــردش روزگـــــــار
         بفرمــــــــــــود پـس تاش برداشـــــــتـــــــند            بخــــوارى ز درگــاه بگذاشتـــــــــند
         چنين گفت كاين مرد صورت پرسـت            نگنجد همى در ســــراى نشســــت‏
         چو آشـــوب و آرام گيتـــــــى بدوســــــت            ببايد كشيـــدن ســراپاش پوســــت‏
         همان خامَـــــــــــش آگـــــــــنده بايد بكـاه            بدان تا نجـــويـد كس اين پايــــگاه‏
         بياويختـــــــــــند از در شارســــــــــــــــتان            دگر پيش ديــــوار بيـمارستــــــــــان‏ [2]

توضیح اینکه پادشاه ساسانی از دست او به خشم آمد، پس دستور داد تا او را از دربار بیرون بردند و به جرم آشوب‌گری، از سر تا پای، پوست از بدنش بَرکندند و آن را پر از کاه کرده؛ از دروازه‌ی شهر آویزان نمودند.[3] حسن پیرنیا (مشیرالدولة) که خود از ارکان جریان باستان‌گرایی در عصر پهلوی اول بود، در مکتوبات خود چنین اقرار می‌کند: «بعد از فوت شاپور اول و هرمز اول، مانى به دعوت پيروانش به ايران برگشت (273 ميلادى) و پس از دو سال در سلطنت بهرام اول، روحانيون زرتشتى او را تعقيب و به فساد عقيده متهم نمودند و در نتيجه دولت او را گرفته در محبس انداخت و بعد زنده پوست او را كندند و سرش را بريده و پوستش را پر از كاه كرده در دو محل جندی‌شاپور از چوب بلندى آويختند.»[4] ایشان در جایی دیگر سخن خود را تأیید کرده؛ می‌نویسند: «به حكم اين شاه [یعنی بهرام اول]، مانى را گرفته زنده پوست او را كندند، بعد آن را به دو تير نصب كرده در جندی‌شاپور براى تماشاى مردم عرضه داشتند».[5] پس از کشته شدن مانی، بسیاری از یارانش نیز کشته شدند.
با وجود اختلاف در جزئيات روايات، مانی کشته شد، پوستش از بدنش کنده شد، از کاه انباشته گردید و از دروازه شهر جندی‌شاپور (مرکز فرهنگی ساسانیان) آویخته شد. علاوه بر آنچه گفته شد منابع فراوانی تاریخی (ده‌ها متن از متون کهن تاریخی) بر این امر دلالت دارند.[6] بی‌تردید این گفتار درباره‌ی مانی را تاریخ‌پژوهان معاصر نیز تأیید کرده‌اند. از جمله آتور کریستین‌سن در کتاب «ايران در زمان ساسانيان»، سر جان مالکوم در «تاریخ کامل ایران»، سرپرسی سایکس در «تاریخ ایران» و بسیاری دیگر... [7]

مرحوم عبدالحسین زرین کوب نیز علاوه بر سخن گفتن از اعدام مانی، افزود: «بدون شک عامل عمده در تعقیب و توقیف مانی وجود کرتیر (موبد بزرگ عصر ساسانی) بوده است. که تعلیم او را موجب لطمه به عقائد مزدیسنان تلقی می‌کرد».[8] رومن گیرشمن و دیگر پژوهشگران نیز بر این باورند که دستگیری، شکنجه و اعدام مانی، با اعمال نفوذ موبدان زرتشتی صورت گرفت.[9] در این بین باید توجه داشت که این روش مجازات در دین زرتشتی، عادی بود. چه اینکه در متن اوستا نیز دستور به «زنده پوست کندن» مخالفین صادر شده است. شاهنامه و متون تاریخی هم گواهند که این آموزه‌ی هولناک اوستا (که دستور اهورامزدا است) همواره توسط زرتشتیان، علیه مخالفین و دگراندیشان اجرا می‌شد.[10]

به هر روی، منظور، محاكمه شاهان ساسانی نيست. بلكه منظور بيان حقايقی است كه باستانگرايانِ متعصبِ كذاب در پی انكار آن هستند.

پی‌نوشت:

[1]. مری بویس، زرتشتیان باورها و آداب دینی آنها، ترجمه ع. بهرامی، انتشارات ققنوس، تهران ۱۳۹۱، ص 141- 143   
[2]. شاهنامه فردوسی ، بر اساس نسخه چاپ مسکو ، ناشر: مؤسسه نور ، تهران ، ص 920 ، بيت 33338-33344   
[3]. میترا مهرآبادی ، شاهنامه کامل فردوسی به نثر پارسی ، انتشارات روزگار ، تهران ، ج 2 ، ص 887 
اقبال یغمائی ، زگفتار دهقان (شاهنامه به نظم و نثر) ، انتشارات توس ، تهران ، ص 530
[4]. حسن پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ناشر: دنیاى کتاب‏، تهران‏، چاپ اول‏، ج‏۴، ص 2897
[5]. حسن پیرنیا، همان، ج‏ 4 ، ص 2741
[6]. برای نمونه بنگرید به:
ابوحنيفه دينورى (متوفای 282 هـ)، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوى دامغانى‏، نشر نى‏، تهــــران ۱۳۸۳، ص 74-73
ابوحنيفه دينورى، الاخبار الطوال‏ ، منشورات الرضى‏ ، قم‏ 1368، ص 47
محمد بن جریر طبــری (متوفای 310 هجری)، تاریخ الرســــل و الملـــوک (تاريخ طبری)، ترجمه ابو القاسم پاينده‏، انتشارات اساطير، تهران‏، چاپ پنجم ۱۳۷۵، ج‏ 2 ، ص 596
ابن‌مهلب، مجمل التواريخ و القصص، به تصحیح ملك‏‌الشعراء بهار،ناشر: كلاله خاور، تهران‏، چاپ دوم، ص 95
ابن مِســـكوَيه (متوفای 421 هجری)، تـجـــارب الامـــــــم، ترجمه‌ی الف. امامى و ع. منزوى‏، انتشارات ســروش / انتشارات توس‏، تهــران،‏ ۱۳۶۹ / ۱۳۷۶، ج ۱ ، ص 132
تاریــخ بلــعــمــی (متوفای 329 هجری)، نشر سروش / نشر البرز، تهــــران،‏ 1378 / 1373، ج ‏2 ، ص 987
حكيم زجاجى‏ (قرن هفتم هجری)، همايون‏نامه، نشر آثار، چاپ اول، تهران 1383‏، ج‏ 2 ، ص 998
مطهر بن طاهر المقدسى (متوفای 507 هجری)، البدء و التاريخ، مكتبة الثقافة الدينية، قاهره، ج‏ 3 ، ص 158
احمد بن محمد بن اسحاق الهمدانى المعروف بإبن‌الفقيه (متوفای 365 هجری)، كتاب البلدان، الناشر: عالم الكتب بيروت، الطبعة الأولى، 1416/1996، ص  396 
ابن الأثير (متوفای 630 هجری)، الكامل في التاريخ، دار صادر بيروت، 1385/1965، ج 1 ، ص 390
ابوريحان بيرونى‏ (متوفای 440 هـ)، الآثار الباقية عن القرون الخالية، نشر ميراث مكتوب‏، چاپ اول، تهران‏‏، ص 253   
راغب اصفهانى (متوفای 502 هجری)، محــاضــرات الأدبـاء و محاورات الشعــراء و البــلـغـاء، ناشر: شركت دار ارقم، الطبعة الاولی، بیروت 1420 هـ.ق، ج 1 ، ص 303
فارسنامه ابن بلخى، ناشر: بنياد فارس شناسى‏، چاپ اول، شيراز 1374، ص 182
[7]. بنگرید به :
آرتور كرستين سن، ايران در زمان ساسانيان، ترجمه: رشيد ياسمى،‏ ناشر: دنياى كتاب، تهران ۱۳۶۸، ‏ص 283
سر جان ملكم، تاريخ كامل ايران‏، ترجمه : ميرزا اسماعيل حيرت‏، انتشارات افسون‏، تهران‏، ۱۳۸۰، ج‏ 1 ، ص 65
سرپرسى سايكس، تاريخ ايران‏، ترجمه: سيد محمد تقى فخر داعى گيلانى‏، ناشر: افسون‏، تهران‏، ۱۳۸۰، ج‏1 ، ص 551   
[8]. عبدالحســــــیــن زرینکــوب، تاریــخ مردم ایران، جلد یکــــم: تاریـــخ ایران قبل از اســـلام، انتشــــــارات امیـــرکبـیر، تهــــران 1377 ، ص 437
[9]. رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۷۲، ص 352 
[10]. بنگرید به مقاله «زنده پوست کندن انسان‌ها در آیین زرتشت پاک»