پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از مسائل حوزه فرق و ادیان، این است که بخش عمده‌ای از افراد که در یک فرقه یا معنویت نوظهور عضو هستند یا حتی مؤسس یک معنویت و فرقه هستند، خود دارای یک اختلال روانپزشکی هستند. از این باب باید به مباحث روانشناسی و روانپزشکی در حوزه فرق و ادیان یک توجه ویژه داشت. در موارد متعددی فردی جذب یک فرقه شده و فعالان نقد فرق و ادیان با صحبت و استدلالات کلامی سعی در هدایت وی داشتند؛ اما نتیجه مثبتی حاصل نشده است و بعداً با مشورت روانشناسان و روانپزشکان کاشف به عمل آمده است که این فرد دچار یک اختلال روانی بوده است و اصلاً با رویکرد کلامی قابل درمان نبوده است، از این رو حتما باید مباحث روانشناسی در بحث نقد فرق و شبه‌معنویت‌ها مورد توجه قرار گیرد.

 در ایران تعداد زیادی از افراد دارای اختلالات روانی هستند؛ «طبق آمار وزارت بهداشت جمهوری اسلامی حدود ۲۱ میلیون نفر یعنی تقریباً از هر چهار نفر یک نفر دچار اختلالات روانی است. طبق مطالعه سال 1400 که در کشور انجام‌گرفته است حدود 30 درصد مردم در معرض ابتلا یا مبتلا به‌ نوعی اختلال روان‌شناختی هستند».[1] با توجه‌ به این آمار باید بدانیم این یک بحران است و باید برای پیشگیری و درمان این معضل چاره‌ای اندیشید و در این آمار بزرگ در ایران، بخشی مرتبط با آسیب‌ها و اختلالات در حوزه معنویت‌های کاذب است.

 اختلال روانی (Mental disorder) به اختلالاتی گفته می‌شود که با تأثیر بر تفکر و رفتار، باعث ایجاد ناراحتی برای فرد مبتلا یا ایجاد ناتوانی در وی می‌شوند. آنچه مسلّم است این است که علت دقیق این اختلالات روانی برای جامعه علمی شناخته شده نیست، ولی آنچه مسلّم است این است که عوامل ژنتیک، تربیت، محیط، آموزش، استرس‌های مختلف و نوع تعامل فرد با دیگران در ایجاد، تشدید و بروز آن‌ها مؤثر است. اگر یک اختلالی به مدت 6 ماه طول بکشد و موجب ناکارآمدی برای شخص یا دیگری گردد، این یک اختلال شمرده می‌شود. [2] در بحث شیفتینگ و رؤیاپردازی خلاقانه در قانون جذب، ما شاهد این ناکارآمدی در بخشی از افراد هستیم.

برای تشخیص و ارزیابی یک اختلال باید به کتاب مشهور DSM [3] مراجعه کرد؛ در واقع DSM به‌عنوان یک راهنمای تشخیصی برای پزشکان، روانپزشکان و متخصصین سلامت روان استفاده می‌شود تا به آن‌ها در تشخیص اختلالات روانی کمک کند. البته شایان ذکر است که در این کتاب مبانی روان‌شناسان غیراسلامی ملاک ارزیابی و تشخیص است. مثلاً در نمونه‌های قبلی DSM خودارضایی یک اختلال تلقی می‌شد؛ ولی در DSM 5 این عمل قبیح، از اختلال بودن خارج شده است.

 از آنجایی‌ که رؤیاپردازی افراطی و ناسازگار را در این کتاب جزو اختلالات نشمرده‌اند، روش رسمی نیز برای درمان آنها ارائه نشده است. اما وقتی تخیل بیش از حد و افراطی، در زندگی شما اختلال ایجاد می‌کند و موجب ناکارآمدی و ناراحتی شخص و دیگری می‌شود، با احتساب حداقل دارا بودن 6 ماه از این مشکل، می‌شود گفت خیال‌پردازی افراطی نوعی اختلال است.

البته اختلال‌ها هم تشکیکی است؛ یعنی آسیب‌ها شدت و ضعف دارند؛ مثلاً اختلال شخصیت دوقطبی [4] در درجه شدید ممکن است باعث خودکشی بشود. زیست خیالی، شیفتینگ (زندگی در عالم خیال)، خیال‌پردازی ناسازگار و افراطی هم نوعی اختلال هستند که درجه پایین‌تری دارند. مثلاً کودکی که شیفتینگ می‌کند، نوع رفتارها  و اعمال قبیح و ناپسند ذهنی او در عالم خیال، در ناخودآگاه اثر گذاشته و باعث انجام این کار در دنیای واقعی خواهد شد.

همچنین صرف وقت طولانی در زندگی خیالی، باعث عدم رضایت از زندگی، بی‌معنایی زندگی، پرخاشگری، افت تحصیلی و افسردگی می‌شود؛ این حالت، خود یک اختلال است و یا حداقل مقدمه اختلالات روانی دیگر است.

با توجه پیدا کردن به اهمیت این موضوع، افراد و خانواده‌ها باید نسبت به آسیب‌های زیست خیالی، شیفتینگ (زندگی در عالم خیال)، خیال‌پردازی ناسازگار و افراطی، هشیار بوده و نگاه مثبت به آن نداشته باشند.

پی‌نوشت:
[1]. خبرگزاری تسنیم، تیتر خبر: اضطراب و افسردگی، شایع‌ترین اختلالات روانی ایران، 17 مهر ۱۴۰۲
[2]. گفتگو و مصاحبه نگارنده با حجه‌الاسلام دکتر شورورزی، استاد حوزه و دانشگاه و مشاور و مدیر مرکز مشاوره سماح.
[3]. DSM به‌وسیله انجمن روان‌پزشکی آمریکا منتشر شده است.
[4]. اختلال دوقطبی (Bipolar disorder)، نوعی اختلال روانی است که با دوره‌های افسردگی، شیدایی و خُلق غیرطبیعی مشخص می‌شود.

محمد جواد نصیری