پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ تصور صورت مرشد در هنگام ذکر و عبادت[1]، از بدعت‌هایی است که صوفیه برای سالکان اختراع کرده‌اند؛ این بدعت در فرقه‌های مختلف، به شکل‌هایی وجود دارد. فرقه ذهبیه یکی از این فرقه‌ها است که صورت فکریه در آن رواج دارد.

صورت فکریه در این فرقه، با دیگر فرقه‌ها متفاوت است؛ به این شکل که به جای صورت مرشد، باید صورت امام معصوم علیه‌السلام، هنگام ذکر و عبادت در نظر گرفته شود؛ مدرسی چهاردهی در این‌باره می‌نویسد: «در این سلسله صورت فکریه که صورت مرشد باشد، عمل نمی‌گردد؛ سالک در خواب خدمت هر امامی، شرفیاب گردید؛ صورت آن امام را صورت فکریه قرار می‌دهد! و اگر بعد از مدتی در عالم رؤیا خدمت امام دیگر مشرف گردید، چهره امام دومی را صورت فکریه قرار می‌دهد».[2]

اشکالات متعددی به این بدعت صوفیه وارد است، تصور صورت امام معصوم علیه‌السلام اگر در هنگام نماز و خواندن آیه شریفه: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ؛[حمد/5] [پروردگارا!] تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو کمک می‌خواهیم» باشد، از منظر فقهی عبادت باطل خواهد بود. مرحوم آیت‌الله بهجت با این دستور جاهلانه مقابله کرد و فتوا به شرک دانستن چنین عملی داده و در پاسخ به پرسشی در مورد صورت فکریه صوفیه فرمودند: «جایز نیست، بلکه یک نوع شرک است. قرآن فرموده است: «... وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا [کهف/110]؛ و هیچ‌ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند»؛ اگر کسی را غیر خدا بگیری، شرک در عبادت است... اگر لازم بود خود پیامبر دستور می‌داد».[3]

پس تصور فکری از حیث فقهی، باعث بطلان عمل می‌شود و از حیث اعتقادی، شخص را گرفتار شرک می‌کند و شرک در قرآن کریم، به عنوان ظلمی بزرگ محسوب شده است. علاوه بر مطالب ذکر شده، اشکالات متعددی بر صورت فکریه ذهبیه وارد است:

1). این دستور نقض غرض است:

مدرسی چهاردهی در بیان اشکال اول می‌نویسد: «اگر سالکی در عالم خواب به فاصله چند ماه یا چند سال، سه امام را دیدار کرد، قاعدتاً می‌بایست چهره امامی را که آخرین‌بار دیده، مدنظر گیرد و چون مدت‌ها با دو صورت اولی اُنس گرفته، ناخودآگاه ترسیم اندام آن امام یا دو امام مدنظر آمده و تمرکز از دست می‌دهد».[4]

مدرسی چهاردهی، در اشکال خویش بیان می‌کند که فلسفه این دستور، برای ایجاد تمرکز بوده، ولی اگر در خواب‌ها صورت چند امام به مدت نزدیک دیده شود، همین دستور، باعث تشتت در فکر خواهد شد و نقض غرض پیش خواهد آمد.

اشکال دیگر این است که اگر سالک در یک خواب، چهره چند امام را با هم ببیند، در این هنگام باید صورت کدام امام را به عنوان صورت فکریه انتخاب کند؟

ب). تصرف ابلیس در خواب

اشکال اساسی بر اعتقاد به صورت فکریه در فرقه ذهبیه، این است که آن شخص دیده شده در خواب، به کدام قرینه ثابت می‌شود که امام معصوم علیه‌السلام است؟ زیرا شيطان می‌تواند برای انسان چهره دروغینی را به عنوان نبی و رسول در خواب نشان دهد. چرا که کسی در زمان ما، رسول و نبی را نديده است تا بتواند تشخيص دهد آيا اين چهره حقيقتاً رسول خدا هست، يا نه! به همین خاطر در مباحث فقهی و امور دیگر دینی، خواب حجت نیست و نمی‌توان به آن استناد کرد.

در روايت صحیح ابراهيم بن هاشم آمده که امام صادق عليه‌السلام، در جواب پرسش‌گری که از افسانه خوابِ ابيّ بن کعب سؤال کرد، فرمودند: «فَإِنَ‏ دِينَ‏ اللَّهِ‏- عَزَّ وَ جَلَ‏- أَعَزُّ مِنْ‏ أَنْ‏ يُرى‏ فِي‏ النَّوْمِ»؛[5] «امر دين عزيزتر و والاتر از اين است که بخواهيم با خواب آن را سامان دهيم».

در نتیجه باید توجه کرد که بدعت صورت فکریه (که تمام اقطاب صوفیه هر کدام به شکلی به بهانه ایجاد تمرکز در حین اذکار، مریدان خویش را موظف به رعایت آن می‌دانند)، معارض با مبانی فقهی و اعتقادی است که در آیات و روایات مطرح شده و اهل‌بیت علیهم‌السلام، هیچ گاه چنین توصیه‌هایی به اصحاب خود نداشته‌اند.

پی‌نوشت:
[1].  در منابع صوفیه، به این عمل صورت فکریه اطلاق می‌شود.
[2]. مدرسی ‌ چهاردهی نورالدین، سلسله ‌ های صوفیه ایران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382، ص 174.
[3]. https://www.adyannet.com/fa/news/42455.
[4]. مدرسی ‌ چهاردهی نورالدین، سلسله ‌ های صوفیه ایران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382، ص 174.
[5]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، دار الحديث، قم، اول، ق‏1429، ج‏6 ؛ ص636.