پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از مراکز اصلی حضور یهودیان در تاریخ اسلام، اندلس (اسپانیای امروزی) است. اندلس در غرب عالم اسلامی در دوره ای از تاریخ، یکی از مناطق چندگانه مهم حکومت مسلمانان بوده است.

وضعیت بسیار مناسب یهودیان اندلس در زمان حکومت مسلمانان، یکی از افتخارات مسلمانان در طول تاریخ اسلام در زمینه برخورد آنها با اهل کتاب محسوب می گردد.

از زمان تخریب دوم معبد اورشلیم که در سال ۷۰م توسط رومی ها صورت گرفته و در نتیجه، یهودیان در اطراف و اکناف جهان پراکنده شده اند، عده ای از یهودیان در اسپانیا ساکن شدند.(1) آنان در طول اقامتشان در این کشور تا قبل از ورود اسلام و مسلمین به اسپانیا از وضعیت مناسبی برخوردار نبودند.

هنگامی که دیانت باستانی روم از اسپانیا خارج شد، بیشتر مردم مسیحی شدند و به علت نوع نگرش مسیحیان به یهودیان، تعصب سختی نسبت به یهودیان به مدت دو قرن به اجرا درآمد. در ادامه در عصر ویزگوت ها از زمان حکومت سی سی بوت(۶۲۱- ۶۱۲م) و به خصوص در زمان سلطنت اژیگا(۶۸۷- ۷۰۲م) قوانین ظالمانه و تغییر کیش اجباری به دفعات به آنها تحمیل شد؛ مخصوصاً در مجمع هشتم تولدو که مقرر شد یهودیان مجدداً غسل تعمید داده شوند و با خوراندن گوشت خوک به ایشان مسیحی بودن شان آزمایش شود و سپس انجام شعائر يهود ممنوع و یک چهارم املاک کسانی که بر یهودیت باقی بودند مصادره شود.(2)

اما پس از فتح اندلس توسط مسلمانان که در فاصله بین سال های ۹۱ و ۹۲ه.ق انجام شد، وضعیت یهودیان بسیار مناسب شد. برخی از دانشمندان، آغاز عصر طلایی فرهنگ یهودی را فتح اندلس می‌ دانند.(3)

یهودیان با تسامح و تساهل حکومت مسلمانان در این ناحیه مواجهه شدند.(4) البته این امر برآمده از حقوقی بود که اسلام برای اهل کتاب نظیر مصونيت جان و مال آنان در سايه حكومت اسلامى در ازای پرداخت جزيه یا ماليات ويژه(توبه، 29) در نظر گرفته است(5) نه آنچه که بعضی مطرح می کنند که چون تمدن عرب سال ها قبل از تمدن اروپا به اوج خود رسیده بود، موجب شد که با یهودیان با تسامح و تساهل برخورد شود.(6)

در این دوره‌، یهودیان عموماً در جامعه پذیرفته شده بودند و حیات دینی، فرهنگی و اقتصادی آنان شکوفا شد. یهودیان برای خود کنیسه داشته، دارای خانه و کاشانه مستقل شدند و در شهرهایی چون قرطبه، طليطليه، اشبیلیه و سرقسطه متمرکز شدند و غرناطه به بزرگ ترین شهرک نشین یهود مبدل گشت. آنها اجازه فعالیت های اقتصادی در زمینه های مختلف را پیدا کردند.(7) از این رو در این دوره ما شاهد رشد و گسترش وضعیت اقتصادی یهودیان هستیم. آنان نقش عمده ای در اقتصاد اندلس داشته اند.(8) در حقیقت یهودیان در تمام عرصه های زندگی چون کشاورزی، کارگری، پزشکی، تجارت و هنر وارد شدند.(9)

در سرتاسر حکومت مسلمانان در اندلس از فشار و ستم به یهودیان سخنی نمی شنویم. تنها در آغاز قرن یازدهم و پس از سقوط خلافت اموی و ظهور تفرقه و شیوع هرج و مرج است که شاهد برخی سخت گیری ها علیه یهودیان می باشیم. هیچ دلیلی وجود ندارد که محله های یهودیان در شهرهای اسلامی در حصار بوده باشد. به همین جهت یهودیان با مسلمانان درآمیختند و زبانشان عربی شد و حتی هیأت و پوشش مسلمانان را به خود گرفتند و به مرور زمان، جمعیت های زیادی از آنها اسلام را پذیرفتند.(10)

بنابراین پس از فتح اندلس توسط مسلمانان، وضعیت یهودیان بسیار متفاوت از قبل شد. آنان عموماً در جامعه اسلامی پذیرفته شدند و حیات دینی، اجتماعی و اقتصادی آنان شکوفا شد.

پی نوشت:
1. جان بی. ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ چهارم، تهران: انتشارات انقلاب اسلامی، 1370، ص ۵۵۵؛ حسین مونس، سپیده دم اندلس، ترجمه حمید رضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، 1373، ص ۴۹۱ – ۴۹۲
2. سلمی خضرا جیوسی، میراث اسپانیای اسلامی، گروه مترجمین، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، 1380، ج ۱، ص ۳۲۶؛ ژوزف ماک کاپ، عظمت مسلمین در اسپانیا، ترجمه ابوالقاسم فیضی، اصفهان: تأیید، 1326، ص ۱۹۵
3. “Golden age of Jewish culture in Spain” From Wikipedia, the free encyclopedia
4. Cecilroth Schocken Book, A History Of The Jews, New York, 1970, p.158
5. Hans Kung, Judaism between Yesterday and Tomorrow, Continuum, New York, 1992, p. 156.
6. Bernard Martin, A History of Judaism, New York, 1974, vol. II, p. 54.
7. ایزیدور اپستاین، یهودیت بررسی تاریخی، ترجمه بهزاد سالکی، تهران: موسسه حکمت و فلسفه، 1385، ص ۲۳۲؛ عبدالوهاب المسيری، دايرة المعارف يهود، یهودیت و صهیونیسم، ترجمه مؤسسه مطالعات و پژوهش های تاریخ خاورمیانه، تهران: دبیرخانه کنفرانس حمایت از انتفاضه فلسطین، 1383، ص ۲۶۹ - ۲۷۰.
8. Hans Kung, Judaism Between Yesterday And Tomorrow, P. 157
9. Schocken Book Cecilroth, A History Of The Jews, P. 158
 10. حسین مونس، سپیده دم اندلس، ص ۴۹۳ و ۴۹۶