پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب _ امام علی (علیه‌السلام) از بزرگان جهان اسلام و خلیفه به حق رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) است که حدود 5 سال زمام حکومت اسلامی را به دست گرفتند. پیروان ادیان مختلف در دایره حکومت اسلامی آن حضرت حضور داشتند.

ایشان در این مدت کوتاهی که به خلافت ظاهری جامعه اسلامی رسیدند، نسبت به اهل کتاب که از جمله آنها یهودیان بودند، دقت فراوان داشته اند تا ظلم و سختی نسبت به آنها در حکومت روا داشته نشود. در همین راستا به عُمّال، والیان و کارگزاران خود تأکید فراوان نسبت به خوش رفتاری با اهل کتاب داشته است.

از جمله این دستورات، فرمانی است که امام علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر نخعی داشتند. آن حضرت وقتی مالک اشتر نخعی را به عنوان والی مصر منصوب کردند به او در فرمانی طولانی چنین می فرمایند: «ثُمَّ اعْلَمْ يَا مَالِكُ ... وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ‏ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْق؛ ای مالک؛ بدان ... قلب خویش را نسبت به ملت خود مملو از رحمت و محبت و لطف کن و همچون حیوان درنده ای نسبت به آنان مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری؛ زیرا آنها دو گروه بیشتر نیستند: یا برادران دینی تو و یا انسان هایی همچون تو در خلقت هستند»[1]

امام علی (علیه‌السلام) در این فرمان به مالک اشتر امر می کند که با ملت و رعیت خود با رحمت و محبت و لطف برخورد کند و نسبت به آنها همانند حیوان درنده ای نباشد که مترصد خوردن آنها است. حضرت با توجه به اینکه مصر در آن زمان دربردارنده متدینین به ادیان مختلف چون مسیحیت و یهودیت است، مالک اشتر را متوجه این نکته مهم می کند.

مراد از رعیت در فرمان حضرت همه ملت مصر است و می فرماید رعیت تو یا برادران دینی تو هستند یعنی در دین با تو مشترکند یا اگر با تو در اسلام شریک نیستند، به دین دیگری هستند، ولی شبیه تو در خلقت یعنی انسانیت هستند. در نتیجه همانطور که تو مخلوق خدایی، آن ها نیز مخلوق الهی هستند و همانند تو در انسانیت شریک هستند. پس نسبت به آنان همچون حیوان درنده رفتار نکن، بلکه با رحمت، محبت و لطف برخورد کن. حضرت در این فرمان، مالک اشتر را مکلف به رفتاری با اهل کتاب نظیر یهودیان می کند که همراه با رحمت، محبت و لطف باشد.

رفتار همراه با رحمت، یعنی رفتاری که از سر رقت قلب باشد که منجر به احسان به شخص مورد رحمت می گردد.[2] همانطور که لغت شناسان آورده اند، رفتار ملاطفت آمیز(اللطف) به رفتاری گفته می شود که با مهربانی و نرمی همراه است.[3] رفتار محبت آمیز نیز مشخص است و احتیاج به توضیح ندارد.

در این فرمان امام علی (علیه‌السلام) بین مسلمانان و غیر مسلمانان تفاوتی قائل نمی شود و حاکم اسلامی را به برخورد از سر محبت، لطف و رحمت به آنها امر می کند.

در فقرات دیگری از همین فرمان حضرت علی(علیه‌السلام) به مالک بن اشتر نخعی، اهل جزیه را از طبقات جامعه اسلامی می شمارد و آنها را هم طراز مسلمانان قرار دهد. «وَ اعْلَمْ‏ أَنَ‏ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ‏ لَا يَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ وَ لَا غِنَى بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْض‏... وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ وَ الْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاس؛ ای مالک بدان مردم جامعه از گروه های گوناگونی می باشند که اصلاح هر یک جز با دیگری امکان ندارد و هیچ یک از گروه ها از گروه دیگر بی نیاز نیست... از این گروه ها اهل جزيه و مالیات دهندگان از طبقه اهل ذمه و مسلمان هستند».[4]

حضرت علی(علیه‌السلام) براساس این سخنان، جامعه را متشکل از گروه های مختلف می داند که بخشی از آن را اهل کتاب تشکیل می دهند. از نگاه ایشان اهل کتاب ذمّی، عده ای خارج از جامعه اسلامی نیستند بلکه عضو آن و از عناصر تشکیل دهنده آن هستند که همانند دیگر گروه های اسلامی می توانند در برآورده کردن احتیاجات جامعه اسلامی سهیم باشند.

پی نوشت:
[1]. محمد شريف الرضى، نهج البلاغة، ترجمه دشتى، قم: مشهور، 1379ش، نامه 53
[2]. الراغب الاصفهانی، المفردات فی الغریب القرآن، تهران: نشر کتاب، الطبعة الثانیة، 1404، ص 191
[3]. لویس معلوف، المنجد فی اللغة، تهران: اسماعیلیان، چاپ سوم، 1367، ص 722
[4]. محمد شريف الرضى، نهج البلاغة، ترجمه دشتى، قم: مشهور، 1379ش، نامه 53