پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ معارف عرفان و اخلاق اسلامی به‌خاطر ارتباط تنگاتنگی که با جان و روح انسان دارد،  باید برخاسته از منابع دینی باشد، تا بتواند سلامتی مسیر تا قرب الهی را تضمین کند. مولوی در مثنوی تلاش کرده تا با زبان شیرین شعر، محتوای حکیمانه و اخلاقی را بیان کند و در این حین، بعضی مطالب را به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نسبت داده که با اندک پژوهشی در منابع شیعه و اهل‌سنت روشن می‌شود، انتساب آن مطالب به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، نادرست بوده است.

مولوی در مثنوی عبارتی همچون «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» را به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نسبت داده و در تفسیر این کلام از آن حضرت، اشعاری بیان داشته است:

«با زبان حال می‌گفتی بسی                                   که ز محشر حشر را پرسد کسی

بهر این گفت آن رسول خوش‌پیام                           رمز موتوا قبل موت یا کرام

همچنانکه مرده‌ام من قبل موت                          زان طرف آورده‌ام این صیت و صوت».[1]

طبق تحقیق بعضی از محققین، کتاب ختم‌الاولیاء حکیم ترمذی (از متصوفه بزرگ قرن سوم)، اولین منبع صوفیانه بوده که این کلام را به‌عنوان حدیث مطرح کرده و پس از این کتاب، تا اواخر قرن ششم هیچ منبعی این مطلب را ذکر نکرده و این نکته، نشان‌دهنده ضعف کلام و حدیث نبودن، این کلام است.[2]

بديع الزمان فروزانفر، یکی از بزرگترین شارحان مثنوی، سخنی از ابن حجر مبنی بر حدیث نبودن کلام «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» را نقل کرده است.[3]  این کلام در منابع متقدم حدیثی شیعی نقل نشده و فقط در بعضی از منابع متأخر (مثل روضة‌المتقين محمدتقی مجلسی، الوافی فيض كاشانى، مرآة العقول و بحارالانوار علامه مجلسی) به عنوان حدیث از رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله یا از قول امام معصوم علیه‌السلام، به صورت مرسلاً [4] که در نزد شیعه ضعیف به‌شمار می رود، نقل کرده‌اند. البته برخی از عالمان شیعه، مثل خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری، به صراحت کلام «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» را به متصوفه منتسب کرده و می‌نویسد: «و حكماى متصوفه گفته‌اند «موتوا قبل ان تموتوا».[5]

بعضی از علمای اهل‌سنت مانند ملاعلی قاری، با استناد به سخن ابن‌حجر عسقلانی، کلام «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» را از غیرمعصوم و کلام صوفیه دانسته است: «قَالَ الْعَسْقَلَانِيُّ إِنَّهُ غَيْرُ ثَابِتٍ، قُلْتُ هُوَ مِنْ كَلَامِ الصُّوفِيَّةِ»؛[6] «ابن حجر عسقلانی گفت: به راستی (حدیث بودن این کلام) ثابت نیست، (ملا علی قاری) می گویم: این سخن از کلام صوفیه می‌باشد». لذا علمای بزرگ اهل‌سنت، حدیث بودن این کلام را نپذیرفته و به متصوفه نسبت داده‌اند.

در نتیجه باید توجه کرد که هیچ منبع حدیثی متقدم از اهل‌سنت و شیعه، کلام «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» را به عنوان حدیث از حضرات معصومین (علیهم‌السلام) نقل نکرده و مولوی در مثنوی، عبارتی را به رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نسبت داده که از حیث مبانی حدیثی، قابلیت انتساب به ایشان را ندارد.

پی‌نوشت:
[1]. مولانا، مثنوی معنوی، دفتر ششم، بخش ۲۲، تفسیر قوله علیه‌السلام موتوا قبل ان تموتوا.
[2]. زاهدی‌فر، سیفعلی، اعتبارسنجی حدیث«موتوا قبل‌ ان تموتوا»، دوفصلنامه علمی حدیث‌پژوهی، سال11، 1398ش، ش22، ص227.
[3]. فروزانفر، بديع الزمان، احاديث و قصص مثنوى، اميركبير، تهران‌، 1387ش، چهارم‌، ج1، ص 370.
[4]. حدیث مرسل؛ حدیثی است که راوی و محدث آن با حذف واسطه‌های قرار گرفته در زنجیره سند، آن را به طور مستقیم به شخص معصوم(ع) برساند. حدیث مرسل از احادیث ضعیف به شمار می‌رود.
[5]. الطوسي، الخواجة نصير الدين، اخلاق ناصری،  انتشارات علميه اسلاميه، تهران‌، 1413 ق‌، اول‌،   ج 1  ص151.
[6]. القاري، الملا على ، الأسرار المرفوعة في الأخبار الموضوعة، دار الأمانة / مؤسسة الرسالة، بيروت، ج 1  ص 363.