ابن تیمیه حرانی هنگامی‌که به آیات سوره انسان می‌رسد، با هدف رد کردن فضائل اهل‌بیت (علیهم‌السلام) می‌نویسد: «به اتفاق جمیع مفسرین، سوره‌ی انسان در مکه نازل شده است و تاکنون کسی از مفسرین اهل سنت آن را مدنی ندانسته است.»[1]
هدف ابن‌تیمیه از این ادعا آن است که اولاً: اگر اثبات شود این سوره مدنی است، سه روز اطعامی که در این سوره بیان شده، سبب فضیلتی بی‌نظیر برای اهل بیت (علیهم‌السلام) محسوب می‌شود، ثانیاً او قائل است اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نسبت به بقیه‌ی صحابه فضیلت خاصی ندارند. او می‌نویسد: «اگر این قصه صحیح باشد و از فضائل حساب شود، مستلزم آن نمی‌شود که علی (علیه‌السلام) افضل مردم باشد.» جالب آن‌جاست که برای رد کردن این فضیلت در ادامه می‌نویسد: «در اطعام و یاری رساندن به مساکین، جعفر بن ابی‌طالب بیشترین انفاق را داشته است.»[2]

اما در جواب ادعای اولش باید گفت: مفسران مشهور اهل‌سنت، سوره‌‌ی مبارکه انسان را مدنی می‌دانند. در این‌باره بغوی شافعی می‌نویسد: «سوره‌ی انسان در مدینه نازل شده و مشتمل بر 31 آیه است.» او می‌گوید: «عطاء، فقط آیات 1 و 2 را مکی می‌داند و حسین و عکرمه، به غیر از آیه «فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا.[انسان/24] پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبا باش و از هیچ گنه‌کار یا کافری اطاعت نکن.» که در مکه نازل شده، نزول تمامی آیات را در مدینه می‌داند.»[3] طبق نظر بغوی، آیات ابتدایی سوره انسان که در فضیلت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نازل شده، قطعاً مدنی است.
زمخشری می‌نویسد: «سوره‌ی انسان در مدینه نازل شده و ترتیب آن بعد از سوره‌ی الرحمن است.»[4]
عزالدین عبدالعزیز بن عبدالسلام می‌نویسد: «سوره انسان نزد جمهور مفسرین مدنی است؛ نزد ابن عباس، مکی است و یا برخی از مفسرین ابتدای سوره را تا آیه 23، مدنی و باقی سوره را مکی دانسته‌اند.»[5]
سمرقندی در بحرالعلوم و ابن جزی در التسهيل و مقاتل بن سليمان در تفسیرش و هم‌چنین جلال الدین سیوطی در الدرالمنثور می‌نویسند: «سوره‌ی انسان در مدینه نازل شده و 31 آیه دارد.»[6] با بیان این منابع دشمنی و عداوت ابن‌تیمیه محرز می‌گردد.

اما در جواب ادعای دوم ابن‌تیمیه باید گفت: مفسرین مشهور اهل‌سنت در شان نزول آیات سوره انسان خلاف نظر ابن‌تیمیه را بیان می‌کنند. قرطبی در مورد شأن نزول آیه‌ی «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا.[انسان/8] به خاطر دوستی خدا، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک می‌دادند.» در تفسیرش می‌نویسد: «اهل تفسیر گفته‌اند: در شأن علی و فاطمه (سلام‌الله‌عليها) و خادمه‌ی آن‌ها به نام فضّه نازل شده است.»[7]
هم‌چنین نسفی از مفسرین مشهور اهل سنت، در مورد نزول آیه‌ «وجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُواْ جنة وحريرا.[انسان/12] و خدا به پاداش آن صبر کامل، ایشان را باغ بهشت و لباس حریر بهشتی عطا کرد.» می‌نویسد: «این آیات در شأن علی و فاطمه (علیهما‌السلام) و خادمه‌ی آن‌ها فضه در جریان بیماری حسن و حسین نازل شده است.»[8]
امید است این مطالب، مورد پسند حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) قرار گرفته باشد.

پی‌نوشت:

[1]. منهاج السنة النبوية، ابن تيمية الحراني (المتوفى 728هـ)، ج7، ص179، مؤسسة قرطبة، الطبعة الأولى، «سورة هل اتى مكية باتفاق أهل التفسير و النقل لم يقل أحد منهم أنها مدنية ...»
[2]. منهاج السنة النبوية، ج7، ص186، «أَنَّهُ لَوْ كَانَتْ هَذِهِ الْقِصَّةُ صَحِيحَةً، وَهِيَ مِنَ الْفَضَائِلِ، لَمْ تَسْتَلْزِمْ أَنْ يَكُونَ صَاحِبُهَا أَفْضَلَ النَّاسِ، وَلَا أَنْ يَكُونَ هُوَ الْإِمَامَ دُونَ غَيْرِهِ. فَقَدْ كَانَ جَعْفَرٌ أَكْثَرَ إِطْعَامًا لِلْمَسَاكِينِ مِنْ غَيْرِهِ.»
[3]. تفسير البغوی، ابن الفراء البغوی (المتوفى 516هـ)، ج4، ص426، دار المعرفة - بيروت، «سورة الإنسان مدنية وهي إحدى وثلاثون آية الإنسان الآية 1 2 قال عطاء هي مكية وقال مجاهد وقتادة مدنية وقال الحسين وعكرمة هي مدنية إلا آية و هي قوله ( فاصبر...) وهي إحدى وثلاثون آية» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[4]. الكشاف، محمود بن عمرو الزمخشری (المتوفى 538 هـ)، ج4، ص666، دار إحياء التراث العربي- بيروت، «( سورة الإنسان ) مدنية ، وآیاتها 31، نزلت بعد الرحمان» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[5]. تفسير القرآن، عزالدين عبدالعزيز الملقب بسلطان العلماء (المتوفى 660هـ)، ج3، ص398، دار ابن حزم – بيروت، «سُورَةُ الإنْسَانِ مدنية عند الجمهور أو مكية أو مكيها من قوله (إنا نحن نزلنا) إلى آخرها وما تقدمه مدنی.» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[6]. تفسير السمرقندی، بحر العلوم، نصر بن محمد بن أحمد السمرقندی (المتوفى 373 هـ)، ج3، ص503، دار الفكر – بيروت، «سورة الإنسان مدنية وهي إحدى وثلاثون آية» ـ التسهيل لعلوم التنزيل، ابن جزی الكلبی الغرناطی (المتوفى 741هـ)، شركة دار الأرقم بن أبي الأرقم – بيروت، «سورة الإنسان مدنية وآياتها 31» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
تفسير مقاتل بن سليمان، أبو الحسن مقاتل بن سليمان بن بشير الأزدي البلخى (المتوفى 150هـ)، دار إحياء التراث – بيروت
الدر المنثور، عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطی (المتوفى: 911هـ)، الناشر: دار الفكر – بيروت
[7]. الجامع لأحكام القرآن، أبوعبدالله محمد بن أحمد القرطبی (المتوفى 671 هـ)،ج19، ص130، دار عالم الكتب، المملكة السعودية «قال أهل التفسير: نزلت في علي وفاطمة رضي الله عنهما وجارية لهما اسمها فضة.»
الکشف و البیان، ثعلبی، ج10، ص98. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[8]. مدارك التنزيل، عبد الله بن أحمد بن محمود حافظ الدين النسفي (المتوفى 710هـ)، ج3، ص578، دار الكلم الطيب ـ بيروت، «(وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُواْ) (الانسان/12) بصبرهم على الإيثار نزلت في علي وفاطمة وفضة جارية لهما لما مرض الحسن والحسين» جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.

نویسنده: محمد مهریار