کلمه «مُصْحَف» در لغت به معنای مجموعه برگه هایی گردآمده میان دو جلد است که امروز «کتاب» خوانده می شود.[1] بنابراین، مصحف فاطمه (س) ، به معنای کتاب فاطمه (س) است. برخی از روایات اهل سنت به چنین کتابی اشاره و راویانی مانند ابی بن کعب وجود کتابی را نزد آن حضرت (ع) تأیید کرده اند.[2]

روایتهای فراوانی درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعی یافت می شود. در این احادیث به ویژگیهای محتوا، حجم، زمان و چگونگی نگارش این مصحف اشاره شده است. البته در نگاه نخست اختلافاتی میان برخی روایات دیده میشود که آنها را با کمی دقت میتوان توجیه کرد.[3] این روایات مطالب مصحف را با مطالب قرآن متفاوت دانسته اند[4] و بر پایه شماری از آنها مطالبی مانند وصیت حضرت فاطمه (س)[5]  مصیبت های فرزندان آن حضرت (ع) در طول زمان،[6] پیشگویی رویدادهای آینده و نام پادشاهانی که بر زمین حکم خواهند راند،[7] در آن نوشته شده است.

دسته ای از روایات نیز این مصحف را دربردارنده همه احکام حلال و حرام می دانند؛ حتی حکم عملی که حدش «نصف شلاق» است.[8] بر پایه پاره ای از احادیث،

امام صادق (ع) حوادث تاریخی مانند ظهور زندیقان را پیشگویی و گفتارش را به مصحف حضرت زهرا (س) مستند میکند.[9]

بنابراین، روایات با یکدیگر ناسازگار نیستند و هر یک از روایتها به بازگویی بخشی از محتوای مصحف می پردازد.

زمان و چگونگی نگارش

مهم ترین مسئله درباره این مصحف، زمان و چگونگی نگارش آن است و مسئله ارتباط حضرت زهرا (س) با جبرئیل و دیگر فرشتگان الهی در همین جا مطرح می شود.

در چند روایت، درباره کیفیت نگارش آن چنین آمده است که پیامبر اکرم (ص) مطالب را املا می کرد و حضرت علی (ع) آنها را می نوشت.[10]

بنابراین، سبب انتساب مصحف به حضرت فاطمه (س) نگاهداری ایشان از آن کتاب یا واسطه بودن آن حضرت برای رسیدن برخی از مطالب به دست حضرت علی (ع) است. برخی از روایات نیز مصحف را املا و وحی مستقیم خداوند بر حضرت زهرا (س) دانسته اند.[11]

بر پایه دیگر روایات، خداوند بعد از وفات پیامبر اکرم (ص) ، فرشته ای نزد حضرت زهرا (س) می فرستاد تا او را در غم پدرش دلداری دهد، وی را از جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب گوناگونی گفت وگو کند. حضرت فاطمه (س) سخنان آن فرشته را برای حضرت علی (ع) باز میگفت و آن حضرت (ع) آنها را می نوشت. روایتی این فرشته را جبرئیل (ع) خوانده است.[12]

در توجیه این احادیث که به ظاهر با هم ناسازگارند، می توان گفت که خداوند به

واسطه فرشته ای از فرشتگان خود به نام جبرئیل (ع) با آن حضرت سخن گفته است.

توجیه دیگر اینکه فاطمه زهرا (س) یک مصحف داشت. درونمایه بخشی از این کتاب، مطالب دریافتی از پدرش و محتوای بخشی دیگر از آن، مطالب جبرئیل بود.

پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که مسلمانان معتقدند که پیامبراکرم (ص) خاتم انبیا بوده و پس از وفات آن حضرت ارتباط زمین و آسمان (وحی) منقطع شده است. بنابراین، نازل شدن فرشته بر حضرت زهرا (س) وگفتوگویش با آن بزرگوار چگونه توجیه میشود؟

بر پایه آیات قرآن، ارتباط خداوند با کسانی جز پیامبران از راه ارسال فرشتگان و وحی نیز امکان پذیر است؛ چنانکه آیات بسیاری از ارتباط فرشته با حضرت مریم (س) سخن می گوید[13] و خداوند ارتباط خود را با مادر حضرت موسی (ع) وحی می خواند.[14]

چنانچه این ارتباط با زنانی مانند مادر موسی (ع) و حضرت مریم (س) امکانپذیر باشد، وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا (س) که پیامبر اکرم (ص) ایشان را سرور همه زنان در همه زمان ها میخواند، دور از ذهن نیست. معنای انقطاع وحی و قطع ارتباط زمین و آسمان پس از پیامبر اکرم (ص) ، از میان رفتن ارتباط خداوند با فردی در جایگاه پیامبری و مأمور بودن به ابلاغ است، نه قطع ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر پایه روایات شیعه، گونهایی از ارتباط میان امامان معصوم و خداوند وجود دارد.[15[ همچنین، کسانی در روایات اهل سنت «مُحَدَّث» خوانده شده اند. «محدّث» ، یعنی کسی که با فرشتگان الهی به شیوهای ارتباط دارد و از آنان حدیث دریافت می کند.[16]

جای مصحف

این مصحف بر پایه روایات شیعه در زمان های گوناگون نزد امامان معصوم (ع) بوده، از امامی به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسی بدان دسترسی نداشته است و امامان با استفاده از آن به پیشگویی رویدادها و بیان احکام می پرداخته اند.[17]

[1] تدوین السنه الشریفه، سید محمدرضا حسینی جلالی، ص 76.

[2] صحیفه الزهرا، اسعد عبود، صص 56 - 58.

[3] بحارالانوار، ج 26، صص 38 - 48.

[4] بحارالانوار، ج 26، صص 38 و 39.

[5] بحارالانوار، ج 26، ص 43.

[6] بحارالانوار، ج 26، ص 41.

[7] بحارالانوار، ج 26، ص 44.

[8] بحارالانوار، ج 26، ص 37.

[9] بحارالانوار، ج 26، ص 44.

[10] بحارالانوار، ج 26، ص 44.

[11] بحارالانوار، ج 26، ص 39.

[12] بحارالانوار، ج 26، ص 42.

[13] وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَهُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ * یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ. . . إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَهُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِ-یسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الآخِرَهِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ و [به یاد آورید] هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان، برتری بخشیده است. ای مریم! [به شکرانه این نعمت] برای پروردگار خود خضوع کن و سجده به جا آور؛ و با رکوع کنندگان رکوع کن. . . [به یاد آورید] هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را به کلمه ای [وجود باعظمتی] از سوی خود بشارت می دهد که نامش مسیح، عیسی پسر مریم است؛ در حالی که در دنیا و آخرت، آبرومند و از مقربان [الهی] خواهد بود» . (آل عمران: 42، 43 و 45)

[14] وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ؛ «ما به مادر موسی الهام کردیم که او را شیر ده و هنگامی که بر [جان] او ترسیدی، وی را در دریای [نیل] بیفکن و نترس و غمگین مباش، که ما او را به تو بازمی گردانیم و او را از پیامبران قرار می دهیم» . (قصص: 7)

[15] بحارالانوار، ج 26، صص 66 و 97.

[16] اعیان الشیعه، ج 1، صص 314 و 315.

[17] بحارالانوار، ج 26، صص 18 و 38.