پیامبر (ص)، بارها ائمه پس از خودش را دوازده نفر شمرده است:

لا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً حَتَّی تَقُومَ السَّاعَهُ أَوْ یَکُونَ عَلَیْکُمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَهً کُلُّهُمْ مِنْ قُرَیْش.[1]

همواره دین تا برپایی قیامت برقرار است و بر شما [آن زمان] دوازده خلیفه حکومت می کنند که همه آنان از قریشند.

علمای اهل سنت با تأکید بر اینکه این روایات، شرط قریشی بودن حاکم را بیان می‌کنند، دو واکنش متفاوت در برابر شمار خلفای مطرح شده در آنها داشته اند. این واکنشها از ناسازگاری درون مایه این روایات، با تاریخ خلافت در اسلام سرچشمه می گیرد. برخی از آنان انحصار شمار خلفا را در دوازده نفر منکر شده[2] و در تطبیق این روایات اختلاف کرده و معاویه و یزید و بنی مروان را نیز مصداق هایی از آن دوازده امام به شمار آورده اند[3]، اما محققان آنان متوجه بوده اند که این روایات، معنایی جز انحصار خلفا در دوازده نفر ندارند؛ زیرا برداشتن عدد دوازده، این روایات را بی معنا میسازد. روایات «جابر بن سمره» ، بر برپایی دین اسلام و عزت جامعه مسلمان با آمدن دوازده خلیفه دلالت می کنند. همچنین در برخی از آنها مانند روایت پیش گفته، استمرار خلافت آن امامان تا قیامت پیش بینی شده است.

«سیوطی» و دیگر علمای اهل سنت، با توجه به انحصار شمار خلفای پیامبر در دوازده نفر و با پیش آوردن ملاکهایی، به گزینش خلفای تاریخ اسلام پرداخته اند. او در کتاب «تاریخ خلفا»[4] در آغاز این بحث، از «قاضی عیاض» نقل می کند که وی ملاک گزینش خلیفه را «اجتماع مردم بر خلافت او» می داند.

این نظریه پذیرفتنی نیست؛ زیرا مردم بر خلافت هیچ یک از خلفا اجماع نداشتند یا مطیع آنان نبودند. «شام» و «معاویه» ، حتی لحظهای با حضرت علی (ع) بیعت نکردند و عثمان با شورش مردم کشته و امام حسین (ع) در مخالفت با حکومت «یزید» شهید شد.

«سیوطی» نیز این نظریه را نپذیرفته و خود نظر دیگری عرضه کرده است. او ملاک گزینش دوازده خلیفه را عدالت آنان میداند و تنها ده خلیفه را برخوردار از این ویژگی می شمارد: «خلفای چهارگانه»، «امام حسن»، «معاویه»، «ابن زبیر»، «عمر بن عبدالعزیز»، «مهدی عباسی» و «طاهر». دو خلیفه دیگر در آینده خواهند آمد که یکی از آنان «مهدی» و از اهل بیت پیامبر اکرم (ص) خواهد بود.

وی همچنین احادیثی از پیامبر (ص) می آورد که بر بیم دادن از حکومت بنی امیه دلالت دارد:

پیامبر در خواب دید که بنی امیه همچون میمون هایی بر منبر او بالا میروند که موجب اندوهش گشت و همین باعث شد که تا زمان مرگ لبخندی بر حضرت ندیدند.[5]

«ابن تیمیه» و «ابن قیم» حتی «یزید بن معاویه» را از خلفای دوازدهگانه دانسته و پس از نقل روایت یادشده، سند آن را تأیید کرده و گفته اند: «یزید بن معاویه از ائمه دوازده گانه یادشده در حدیث سمره است» . آنان افزوده اند: «برخی از اهل سنت یزیدبن معاویه را از «کبار صالحین» و «ائمه هدی» می دانند!»[6]

پی‌نوشت:

[1] صحیح مسلم، ج4، ص187٠.

[2] صحیح مسلم، ج3، ص 1453.

[3] تاریخ الخلفا، صص 1٠ - 12.

[4] تاریخ الخلفا، ص 11.

[5] تاریخ الخلفا، ص 13.

[6] مجموع الفتاوی، ج 3، ص 4٠9.