متن مقاله
مساله جبر و اختیار یکی از مسائل دامنه‌دار و میدانی برای رویارویی‌های کلامی در میان عالمان جهان اسلام قرار گرفته است. در سیر بررسی جبر و اختیار از دیدگاه عالمان اسلامی، به دلایلی برمی‌خوریم که در صدد اثبات مجبور بودن انسان در افعال خود است.
به عنوان مثال فخر رازی در کتاب معروف خود به نام «محصل الفکار المتقدمین و المتاخرین» دلیلی بر ادعای جبرگرایان را مطرح می‌سازد. او در این باره می‌نویسد: «مذهب اصحاب ما بر این نکته تاکید دارند که خداوند قادر بر تمام مقدورات است.» او در ادامه بیان می‌کند که نقطه اشتراک تمام مقدورات (مخلوقات) نسبت به خداوند، امکان (یعنی نیاز به فاعل که خداوند است) آنان است. در این صورت (نیاز همه مقدورات به فاعل (خداوند)) هر چیزی که از مخلوقات و ممکنات به وجود می‌آید نیز خارج از قدرت خداوند نیست.[1] در این صورت همه افعال انسانی برخاسته از قدرت خداوند بوده و خارج از قدرت و اختیار انسان است.
از این کلام و دلیل بوی جبرگرایی به مشام می‌رسد. این در حالی است که این برهان و دلیل، خالی از اشکال نیست. چرا که استناد ممکن (مخلوقات و مقدورات) به واجب (خداوند) به دو گونه است: استناد مباشر (یعنی خداوند مستقیماً کائنات را خلق می‌کند)، استناد غیر مباشر (خداوند عوالم را ایجاد کرده و با حفظ قانون علی و معلولی بر همه موجودات تاثیر دارد.) در فرض دوم می‌توان گفت که فعل انسان، مخلوق خود او از سویی، و از سوی دیگر نیز مخلوق خداوند است. امکان به معنای اتکای به واجب است و به این معنا نیست که هر فعلی باید مستقیماً از واجب صادر شود.[2]

پی‌نوشت:

[1]. فخررازی، محصل الفکار المتقدمین و المتاخرین، مراجعه: طه عبدالروف سعد، مکتبه الکلیات الازهریه، بی جا؛ ص 178. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[2]. سبحانی، جعفر، جبر و اختیار، قم، موسسه تحقیقاتی سید الشهداء، 1368 ش؛ ص 36.