پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ روح اصلی حج عبادت و عبودیت پروردگار است، و در پرتو این روح اصلی، جنبه‌های دیگری نیز در حج مطرح می‌گردد.
یکی از آن جنبه‌ها، تحصیل منافع مادی در حج می‌باشد، که بی‌اشکال دانستن فعالیت اقتصادی، و کسب و کار در دل آیات مربوط به عرفات که مهمترین رکن حج است، مطرح شده است.
خداوند در قرآن می‌فرماید: «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ.[بقره/198] اگر به هنگام حج طالب روزى خدا باشيد، مرتكب گناهى نشده‌ايد، و چون از عرفات بازگشتيد خدا را در مشعرالحرام ياد كنيد ، از آن رو كه شما را هدايت كرده، در حالى‌كه پيش از آن گمراه بوده‌ايد.» مفسرین در تفسیر این آیه، مفاد آیه را جواز کسب و کار و تجارت، قبل و بعد مناسک حج دانسته‌اند.[1]
و در آیه دیگر خداوند حج را برای شناخت و جلب منافع و یاد خدا دانسته است: «وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ* لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ.[حج/27 و28] و مردم را به حج فرا خوان تا پياده يا سوار بر شتران تكيده از راه‌هاى دور نزد تو بيايند، تا سودهايى را كه از آنِ آن‌هاست ببينند و نام خدا را در روزهايى معين به هنگام ذبح چارپايانى كه خدا رزق آنها ساخته، ياد كنند.» «منافع» هم جمع است و هم نکره، از همین رو هم بر تنوع این منافع دلالت می‌کند و هم بر نامحدود بودن آن، و روایات نیز دامنه این منافع را به منفعت‌های دنیا و آخرت تعبیر کرده‌اند.[2]
و از طرف دیگر خداوند، به مسلمانان مکه، در مقابل عدم اجازه ورود مشرکین به مکه، بی‌نیاز نمودن آنان را به وسیله حج تضمین نموده است و در قرآن می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.[توبه/28] اى كسانى‌كه ايمان آورده‌ايد، مشركان نجسند و از سال بعد نبايد به مسجدالحرام نزديك شوند، و اگر از بی‌نوايى و فقر می‌ترسيد، خدا اگر بخواهد به فضل خويش بى‌نيازتان خواهد كرد؛ زيرا خدا دانا و حكيم است.»
حال با این نکاتی که در مورد حج و امور اقتصادی در حج بیان گردید، نگاهی به عملکرد و مدیریت مجریان برگزاری حج می‌اندازیم، و با میزان درآمد آنان، کیفیت خدمت رسانی این خادمان حجاج را ارزیابی می‌نماییم.
به گزارش العالم، سایت شبکه خبری سی‌ان‌ان عربی به نقل از یک روزنامه سعودی، درآمد حاصل از سفر حجاج و عمره گزاران به این کشور در سال جاری را، حدود ۲۰ میلیارد دلار اعلام کرد. همچنین سایت شبکه العربیه یک ماه پیش، درآمد حاصل از موسم حج امسال (بدون احتساب عمره) را ۳۲ میلیارد ريال عربستان (معادل ۸ ونیم میلیارد دلار) اعلام کرده بود.
ده سال پیش، در سال 2004 میلادی درآمد عربستان از موسم حج برابر با 5/2 میلیارد ریال عربستان (معادل 1/38 میلیارد دلار) بود و بدین ترتیب ظرف مدت ده سال، درآمد عربستان از حج، بیش از 6 برابر شده است.[3]
همچنین در خبرها آمده است: دولت عربستان سعودی از محل ورود بیش از 3 میلیون و 160 هزار زائر خارجی برای شرکت در حج تمتع، در سال 1391، حدود 16 میلیارد دلار درآمد کسب کرده که درآمد این کشور در مقایسه با سال 90، حدود 10 درصد افزایش داشته است.
و بر اساس گزارش‌های رسمی وزارت حج عربستان سعودی، تعداد کل زائران برای مناسک حج تمتع سال 91 در مقایسه با سال 90، حدود 8 درصد افزایش یافت، و در مجموع بیش از 12 میلیون مسلمان از سراسر جهان برای برگزاری مراسم تمتع و مراسم حج عمره در سال 1391 به عربستان سفر کردند. از این رو زائران خارجی حج تمتع که در سال 91، بالغ بر 62 میلیارد ریال سعودی (16 میلیارد و 500 میلیون دلار) در عربستان سعودی هزینه کرده‌اند.[4]
و به گزارش ایرنا، آژانس خبری « مرصد للانباء» فاش می‌کند که آل سعود در 24 سال گذشته مناسک حج تمتع و عمره 440 میلیارد دلار درآمد داشته و تنها برای توسعه مسجد الحرام و بهبود خدمات و تأمین امنیت حجاج بیت الله الحرام، 22 میلیارد دلار هزینه کرده است.
آمارهای رسمی سعودی‌ها حاکی است که در 24 سال گذشته 38 میلیون و 773 هزار مسلمان برای ادای حج تمتع و 192 میلیون، و 786 هزار و 632 مسلمان برای ادای حج عمره به سرزمین وحی سفر کرده‌اند. بر اساس این گزارش که در پایگاه خبری العهد هم منتشر شده است، حجاج بیت الله الحرام در این 24 سال، 1650 میلیارد ریال سعودی، معادل 440 میلیارد دلار، در عربستان هزینه کرده‌اند.
درآمدهای مالی سعودی‌ها از مناسک حج تمتع و عمره در 24 سال گذشته نسبت به آمار رسمی و بیانیه‌های وزارت دارایی عربستان، در مورد کل درآمد این کشور در سال‌ها، که 2380 میلیارد دلار بوده و هزار میلیارد دلار در سه سال اخیر به دست آمده است، حدود 20 درصد بوده، که معادل بودجه ده کشور عربی در همین مدت است. سعودی‌ها در 24 سال گذشته دو بار و در دوران ملک فهد بن عبدالعزیز و ملک عبدالله بن عبدالعزیز برای توسعه حرم مسجد الحرام در مکه مکرمه اقدام کرده‌اند.
از 440 میلیارد دلار درآمدهای مناسک حج، در دوره ملک فهد یازده میلیارد دلار هزینه شده و در دو دوره ملک عبدالله در یک بازه زمانی شش ساله هم (40 میلیارد ریال سعودی) معادل یازده میلیارد دلار هزینه توسعه مسجد الحرام شده است.
البته خاندان‌های پادشاهی در کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، دارای درآمدهای مالی از محل فروش نفت هستند، که احدی از ملت‌های این کشورها میزان و ارقام آنها را نمی‌دانند. این پول‌ها، اموال و املاک خارج از محاسبات وزارت دارایی این کشورها به ویژه در عربستان است و اصولاً دانستن آن خط قرمز است و سرنوشت کسی‌که آن را پیگیری کند، مرگ است.[5]
با این درآمدی که از حج به دست می‌آید که 5 درصد آن برای توسعه مسجد الحرام و بهبود خدمات و تأمین امنیت حجاج بیت الله الحرام، استفاده شده است و سوء مدیریت و بی‌کفایتی‌ها و حیف و میل درآمدهای فروش نفت و مناسک حج، شاهد فجایع دردناکی مانند جان باختن هزاران حاجی در این سال‌ها بودیم،[6] که دردناک‌ترین آن در مناسک حج تمتع امسال در سرزمین منا و هنگام رمی جمرات رخ داد.
با درآمدی که خداوند برای حج، در دست برگزارکنندگان حج قرار داده است، اگر چپاول نظام حاکم وجود نداشت، و تدبیر امور به دست دشمنان مسلمانان داده نمی‌شد، که جان مسلمانان برای آنان اهمیت داشته باشد، به بهترین صورت اداره حج امکان پذیر بوده و با امنیت کامل زوار و حجاج مسلمان، این عمل عبادی را به نحو احسن انجام می‌دادند.
امید است با پی‌گیری حکومت‌های اسلامی، شاهد برگزاری با شکوه و عزت‎مندانه این عمل عبادی در سال‎های آینده باشیم.

پی‎نوشت:
[1]. جامع البيان عن تأويل آی القرآن، طبری، بیروت: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، 1415ق، ج2، ص384.
[2]. عمدة القاری، عینی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ج9، ص129.
[3]. «درآمد عربستان از حج امسال چقدر است»
[4]. «درآمد 16/5 میلیارد دلاری عربستان از حج تمتع»
[5]. «درآمدها و هزینه‌های آل سعود، در 24 سال مناسک حج»
[6]. «بی کفایتی‌های آل سعود در برگزاری حج»