این تدبیر بهترین روش برای به وجود آوردن وحدت و همبستگی دینی بود؛ چرا که وحدت میان قبایل درگیر، حقوق اجتماعی یهودیان و نیز مهاجران مسلمان را تضمین می‌کرد و از سوی دیگر، این پیمان‌ها مقدمات تشکیل یک وحدت سیاسی و حکومتی را فراهم می‌آورد. به هرحال، باید چنین نتیجه گرفت که کوشش برای ایجاد حساسیت مشترک دینی یکی از شاخص‌ترین راه‌حل‌های پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در جهت تحقق وحدت اسلامی شمرده می‌شود. [۱] امّا بعد از رحلت پیامبر اکرم، اختلافات شدیدی میان مسلمانان پدید آمد، امام علی (علیه السّلام) با روح بلندی که داشت به وظیفه بالاتر از خلافت ظاهری پرداخت و به‌جای اینکه جنگ و جدال به‌راه بیندازد و خود را از جمع مسلمانان کنار بکشد و با توطئه‌کنندگان همدست شود، با تقوای الهی مردم را از تفرقه به اتحاد فراخواند و فرمود: «ای مردم! امواج فتنه‌ها را با کشتی‌های نجات (علم، ایمان، اتحاد) در هم شکنید و از مسیر اختلاف و پراکندگی دوری نمايید و تاج تفاخر و برتری‌جویی را از سر بردارید. (دو کس راه صحیح را پیمودند) آن‌کس که با داشتن یار و یاور و نیروی کافی به پا خاست، پیروز شد، و آن‌کس که با نداشتن نیروی کافی کناره‌گیری کرد، مردم را راحت ساخت.» [۲]

امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) سه اصل را در ایجاب پیوند و انسجام اجتماعی مورد توجه قرار داده است:
۱. حفظ کرامت و شرافت انسانی در روابط اجتماعی و جامعه.
۲. برقراری عدالت قسط میان رعیت و شهروندان.
۳. جلب مشارکت اجتماعی و تقسیم وظایف از طریق نهادینه کردن احساس مسئولیت افراد.

امام علي (علیه السّلام) در خصوص کرامت انسان‌ها به مالک اشتر می‌فرماید: «ای مالک رعیت دو دسته‌اند، دسته‌ای برادر دینی تواند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند تو است. در همان نامه فرمود باید محبوب‌ترین کارها نزد تو اموری باشد که با حق و عدالت موافقت دارد.» پس حقیقت مفهوم وحدت آن است که با حفظ عقاید قطعی و مسلم خود در مقابل دشمن مشترک موضع واحدی داشته و از او غافل نباشیم و این بدان معنا نیست که از بحث و گفتگوی علمی محض و خالی از تعصبات پرهیز کنیم؛ زیرا همه امور در حقیقت برای حفظ اصول اسلام است. [۳]

ثمرات سکوت ۲۵ ساله امام علی (علیه السلام)
حضرت علی (علیه السّلام) که تنها هدفش حفظ اسلام و پایه اساسی آن یعنی وحدت بود با خلفا بیعت کرد و از آنجا که روحش بالاتر از آن بود که به خاطر مقامات دنیوی کینه کسی را به دل گیرد با آنان صمیمانه رفتار نمود و در نتیجه این صبر انقلابی، آن‌چنان وحدتی میان مسلمانان به وجود آورد که مسلمانان به‌جای جنگ و اختلاف داخلی به صدور انقلاب عظیم اسلامی پرداختند. [۴] همین وحدت باعث پیروزی و پیشرفت آنان شد بطوری‌که در مدت بسیار کوتاهی دو امپراطوری عظیم و پهناور روم و ساسانی را تصرف نمودند، اگر آن‌حضرت این وحدت و آرامش را به وجود نمی‌آوردند، محال بود که این همه پیشرفت و فتوحات نصیب مسلمانان گردد. [۵]

- حفظ دین اسلام
تردید نیست که ائمه (علیهم‌السلام) حکومت را برای حفظ، اجرای قوانین اسلام و احقاق حق و احیاء سنت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) می‌دانستند. چنانچه امام علی (علیه السّلام) هدف از جنگ و قیام خود را در جنگ صفین چنین بیان می‌کند: «خدایا! تو آگاهی که انگیزه ما برای جنگ، رغبت به زمامداری و به‌دست آوردن مال‌ومنال بی‌ارزش دنیا نبود، بلکه ما می‌خواستیم با این اقدامات نظامی، احکام و آثار فراموش شده دین تو را به صحنه برگردانیم و اصلاحات اجتماعی را انجام دهیم تا بندگان مظلوم تو امنیت داشته باشند و حدود تعطیل شده تو اجرا گردد.» [۶] ابن هشام می‌نویسد: «چون پیامبر (صلّی الله علیه و آله) وفات یافت و بلا و مصیبت بر مسلمین بزرگ شد، یهودیان سربرافراشته و مسیحیان خوشحالی کردند، اهل نفاق از دین برگشته و اعراب می‌خواستند مرتد شوند، اهل مکه می‌خواستند مجدداً بت‌پرستی کرده و دین پیامبر (صلّی الله علیه و آله) را منسوخ نمایند.» [۷] درچنین شرایطی است که علی (علیه السّلام) درخصوص علت سکوت خود فرمود: «فامسکت یدی حتی رأیت راجعة‌ الناس قد رجعت عن الاسلام یدعون الی محق دین محمد صلی‌ الله‌ علیه‌ و آله فخشیت ان لم انصر الاسلام و اهله آری فیه ثلماً او هدماً تکون المصیبة به اعظم من فوت ولایتکم انما هی متناع ایام قلائل... [۸]؛ دست نگه‌داشتم تا این‌که دیدم گروهی از مردم از اسلام برگشتند (مرتد شدند.) و مردم را به محو دین محمد (صلّی الله علیه و آله) دعوت می‌کنند؛ ترسیدم که اگر در این لحظات حساس، اسلام و مسلمین را یاری نکنم، خرابی و یا شکافی در اسلام خواهم دید که مصیبت آن بر من از مصیبت از دست رفتن چندروزه خلافت بیشتر است.»

- اتحاد اسلامی
وحدت و اتحاد جهان اسلام یکی از مصالح عمده مسلمانان است که در فرهنگ اسلام به آن اهمیت خاصی داده شده است. چنان‌چه قرآن از وحدت اسلامی به‌عنوان نعمت الهی یاد نموده [۹] و اختلافات غیر منطقی را در ردیف عذاب الهی بیان کرده است. [۱۰] اتحاد مسلمانان یکی از بزرگ‌ترین آمال و آرزوهای منادی وحدت، علی (علیه السّلام) بود. آن حضرت فرمود: «و الزموا السواد الاعظم فان یداللّه مع الجماعة و ایاکم و الفرقة فان الشاذّ من الناس للشیطان کما ان الشاذ من الغنم للذئب الا من دعا الی هذاالشعار فاقتلوه و لوکانت تحت عمامتی هذه.» [۱۱]
بر اساس اهمیت وحدت اسلامی است که علی (علیه السّلام) یکی از علل سکوت خود را حفظ وحدت بیان کرده است. چنان چه آن حضرت در جواب ابوسفیان (بعد از تشکیل شورای سقیفه که تحت حمایت از علی (علیه السّلام) می‌خواست فتنه به پا کند) فرمود: «ایها الناس شقّوا امواج الفتن بسفن النّجاة و عرّجوا عن طریق المنافرة و ضعوا عن تیجان المفاجرة. [۱۲] ای مردم! امواج کوه پیکر فتنه‌ها را با کشتی‌های نجات (علم، اتحاد و ایمان) بشکافید از راه اختلاف و پراکندگی دوری گزینید و نشانه‌های تفاخر بر یکدیگر را از سر بر زمین نهید.» [۱۳]

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. باشگاه خبرنگاران جوان، حدود وحدت بین شیعه و سنی در آینه روایات چگونه آمده است؟، کد خبر: ۵۰۹۰۹۵۶.
[۲]. نهج‌البلاغه، خطبه ۵.
[۳]. باشگاه خبرنگاران جوان، وحدت شیعه و سنی چگونه و تا چه حد است؟، کد خبر:۵۰۸۹۷۵۸
[۴]. باشگاه خبرنگاران جوان، حدود وحدت بین شیعه و سنی در آینه روایات چگونه آمده است؟، کد خبر:۵۰۹۰۹۵۶.
[۵]. بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، همبستگی مذاهب اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۱۱.
[۶]. نهج‌البلاغه، فیض، خطبه، ۱۳۱.
[۷]. سیره ابن هشام، ج ۴، ص ۳۱۶.
[۸]. نهج‌البلاغه، نامه ۶۲، با اقتباس از: سیری در نهج‌البلاغه، ص ۱۸۲.
[۹]. آل عمران، آیه ۱۰۳.
[۱۰]. انعام، آیه ۱۵۲.
[۱۱] نهج‌البلاغه، خطبه ۱۲.
[۱۲] همان، خطبه ۵.
[۱۳] علل سکوت علی (علیه السّلام)، نویسنده: علیرضا انصاری.