پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_هر دین و آئینی چه الهی و چه غیره الهی برای خود شاخصه‌هایی دارد که با آن‌ها شناخته شده و از دیگر ادیان موجود متمایز می‌شود. در این میان، دین اقوام کهن ایران برای خود شاخصه‌هایی دارد که شرح آن‌ها در کتاب «یشتها» آمده است. یشت‌ها سرودهای ستایش است برای خدایان دوران آریایی پیش از زرتشت که موبدان زرتشتی هنگام گردآوری و جمع و تألیف اوستا، آن سرودها را چنان که باقی مانده بود، به دلخواه خود تدوین کرده و اهورامزدا و امشاسپندان را بر آن خدایان سروری بخشیده و در شمار بخشی از اوستا درآوردند[1].  یشت‌ها هنگامی‌که گروه بسیاری از آیین‌های دیگر جذب آیین زرتشت شدند، به اوستا افزوده شده‌است. بسیاری از این آیین‌ها را خود زرتشت هم نمی‌شناخت[2].
شاخصه ها
1- پرستش اهورامزدا: از قراین چنین برمی‌آید که ایرانیان به مرور در آیین کهن آریایی‌ها تصرفاتی قایل شدند چنان‌که از وقتی‌که تاریخ ایرانیان معلوم است، اهورامزدا خدای طوایف شهرنشین و متمدن شرقی و غربی ایران محسوب می‌شده‌است. مزداپرستی قدیم‌تر از دین زرتشت است[3]. وابستگی میان اهورامزدا و آیین زرتشت آن چنان نزدیک است که بسیاری چنان می‌پندارند که پرستش این خدا از دین زرتشت سرچشمه گرفته‌است ولی دلایل بسیاری در دسترس است که نشان می‌دهد اهورامزدا ایزدی بسیار کهن است و زرتشت در دین‌آوری خود از این نام برای نامیدن خدا استفاده کرده‌ است. مزدا باستانی‌ تر از دین زرتشت است و حتی نقش اساسی‌ای که در مزدیسنا به عهده این ایزد محول شده‌است نیز به دوران قبل از زرتشت برمی‌گردد[4]. برخی بر این باورند که در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد که قبایل ایرانی هنوز از یکدیگر جدا نشده‌ بودند، پرستش خدایی به نام اهورامزدا در میان ایشان شکل گرفته بوده‌است. پس از او بخشی از خدایان کهن هند و ایرانی، اهوره ها تا حدی صورت فرشتگان یافته، گروه دیگر خدایان هند و ایرانی، دیوها، مظهر شر گشته‌ بودند. سپس در مرحله پیشرفته‌تری از دین، در فرهنگ اوستایی شرق ایران، اهورامزدا مورد پرستش قرار گرفته و اهریمن سرور دیوان گذشته‌ شد[5].
2- پرستش خدایان متعدد: پرستش خدایانی چون آناهیتا، تیر، میترا، بهرام، ارته، رشن، فروشی، زامیاد و هوم[6].
3- نداشتن پرستشگاه: امروزه می‌ گویند در دین و آیین هند و اروپایی نه پرستشگاه وجود داشته‌است،نه تندیس و پیکره خدایان[7].
4- انجام قربانی و نوشیدن هوم: مراسم قربانی کردن گاو و نوشیدن هوم همراه با جشن‌های پرخرج، این مراسم بدون آنکه به طبقات ثروتمند لطمه‌ای بزند، طبقات کشاورز و چوپان را ضعیف و فقیر می‌کرد البته می گویند زرتشت با این قربانی کردن ها مخالف بود و آن را رد کرد[8]. ولی ذکر برگزاری این گونه آیین‌های قربانی در یشت‌ه(بخشی از اوستا) می‌رساند که این رسم بعد از زرتشت نیز همچنان بر جای مانده و دوام داشته‌است[9].
5- تدفین مردگان: رسم قرار دادن نعش مردگان پیش جانوران و پرندگان این یکی از رسم‌های ویژه قبایل ایرانی کهن بود[10].
6- مراسم برسم: مقصود از مراسم برسم، دعا خواندن و سپاس به جای آوردن، نسبت به تنعم از نباتات است که مایه تغذیه انسان و چهارپا و وسیله جمال طبیعت است. بر طبق این رسم مردم پیش از غذا برسم که عبارت از شاخه‌های بریده درختی مانند انار و گز و هوم بود، به دست گرفته، دعا می‌خوانده‌اند و سپاس نعمت به جای می‌آوردند. در بخش‌های مختلف اوستا از برسم یاد گردیده‌است[11].

پی نوشت:

[1]. رهاشمرضی، دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت. چاپ دوم. تهران: انتشارات سخن، ۱۳۸۴ص، ۳۴۹.
[2]. هنریک ساموئل نیبرگ،. دین‌های ایران باستان. ترجمه سیف‌الدین نجم‌آبادی. چاپ سوم. تهران: مرکز ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها، ۱۳۵۹ص52.
[3]. محمد معین. مزدیسنا و ادب پارسی ج1 چاپ سوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ ص ۵۷.
[4].  امیل بنونیست، دین ایرانی بر پایهٔ متن‌های مهم یونانی،ترجمه بهمن سرکاراتی. چاپ دوم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴ص 31-36
[5].  مهرداد بهار، از اسطوره تا تاریخ، تهران: نشر چشمه، ۱۳۷۶ص162.
[6]. هاشم رضی، دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت،چاپ دوم تهران: انتشارات سخن، ۱۳۸۴ص349.
 [7]. امیل بنونیست ،دین ایرانی بر پایه متن‌های مهم یونانی. ترجمه بهمن سرکاراتی. چاپ دوم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴ص ۳۹–۴۱.
[8]. عبدالحسین زرین‌کوب، تاریخ مردم ایران، پیش از اسلام، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴ ص ۵۷.
[9]. امیل بنونیست، دین ایرانی بر پایه متن‌های مهم یونانی، ترجمه بهمن سرکاراتی، چاپ دوم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴ص ۱۸.
[10].همان،ص ۲۹.
[11]. جهانگیراوشیدری، دانشنامه مزدیسنا، واژه نامه توضیحی آیین زرتشت، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۶ص ۱۶۲.