پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ آیین اهل حق با فلسفه ای خاص به بیان کیفیت تکامل انسان پرداخته است، با این بیان که روح در قوس نزول، مراحلی را طی کرده تا به جامۀ انسان وارد شده است و در قوس صعود نیز مراتب و درجاتی را می پیماید تا به جایگاه ازلی و وطن اولیۀ خود برگردد. بزرگان اهل حق، از این سیر تکاملی انسان به دونای دون یاد کرده اند. (1) هر مرتبه و درجۀ تکاملی روح را «دُون» می گویند. در باور فرقه اهل حق، روح انسان پس از طی هزار و یکمین درجۀ معنوی (دون) مراتب تکامل را طی کرده و پس از مرگ، به عالم بقا وارد می شود و در نهایت به مرحله کمال رسیده و به حق واصل می گردد و پس از عوض کردن «هزار جامه»، «هـزار و یکمـین» جامـۀ خود را که بقا و ابدیت است خواهد پوشید.

برای این فرایند تکامل شرایط، آداب و ارکانی خاص بیان شده است. چهار رکن پاکی، راستی، نیستی و ردا، عامل تکامل دانسته شده که انسان با مراعات ارکان مزبور می تواند با طی دون های مختلف به خودشناسی، جهان شناسی، ذات شناسی و خداشناسی راه یابد.(2) البته در این اندیشه تکامل انسان بر مبنای اصل دونای دون، نگاه متون آیینی یارسان و نیز آرای عالمان اهل حق در بارۀ مفهوم دونای دون متفاوت و گاه متناقض است. بررسی‌ها نشان می دهد تعریفی که یارسانیان از دونای دون ارائه کرده اند، مصون از تحربف معنایی نبوده است.

در نقد دیدگاه تکاملی فرقه اهل حق باید گفت: «دونادون و بازگشت روح به بدن های دیگر در همین دنیا که به عنوان سیر تکامل روح انسانی در نظر این فرقه مورد تاکید است، خلاف ضرورت اسلام و تمام ادیـان آسـمانی است و از دیدگاه قرآن، هر روح که از بدن جدا شود، قبل از آن که در قیامت با بـدن خـود محشـور شود، در عالم برزخ است و ادلۀ عقلی نیز این فرضیه در خصوص تکامل انسان را باطل می شمارند.»(3)

علاوه بر مطلب فوق با پذیرش این نظریه با سوالاتی مواجه می شویم که لازم به تأمل و پاسخگویی از طرف مدعیان این نظریه می باشد:

این نظریه مستند به کدام دلیل عقلی یا نقلی می باشد؟

بعد از طی چرخه هزار ویکم و پیوستن به جهان ابدیت، کیفیت زندگی این روح و نفس به کمال رسیده چگونه است؟

بعد از آن، زندگی دیگری برای او وجود دارد یا خیر؟ اگر وجود دارد زندگی جسمانی است یا روحانی؟ اگر جسمانی است کدام یک از این هزار و یک بدن متلذذ به نعمت ها و لذت ها یا معذب به عذاب های اخروی هستند؟

پی نوشت:

(1). راه کمال، الهی، بهرام، جیحون، ص71

(2). یاروریا، حسینی و آژنگ، سید محمد و سید حشمت، عراق، سلیمانیه، انستیتو کرد، چاپ اول1364 ،ص116

(3). الحکمۀ المتعالیه فی الاسفارالعقلیه الاربعه، صدرالمتألهین، بیروت، دارالفکر،ج9 ، ص 283