در پاسخ می‌گوییم:
در جواب این سؤال بین علمای اهل سنت اختلاف است؛ عده‌ای معتقدند رؤیت که با روایات ثابت شده، تصریح به فرشتگان ندارد؛ عده‌ای معتقدند فقط جبرئیل در بین ملائک می‌بیند و عده دیگر معتقدند که ملائک هم مانند پیامبران و صدیقین و در رتبه آنان هستند و می‌ببینند.
و اما تفصیل پاسخ:
سیوطی در بحث رؤیت خداوند در روز قیامت، مفصلاً بحث کرده است؛ وی پس از این‌که وقوع رؤیت را متذکر شده، اختلافات در مورد این‌که زنان هم خداوند را می‌بینند، ذکر کرده و پس از آن به گروه‌های دیگر پرداخته است، ازجمله، ملائکه؛ او می‌گوید: عزالدين بن عبدالسلام معتقد است که ملائکه در قیامت خداوند را نمی‌بینند، زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید: چشم‌ها خداوند را درک نمی‌کنند. برای ملائکه مانند مؤمنین بشر، رؤیت خداوند (با روایت صحیح) ثابت نشده است، و مؤمنین با ادله ثابت شده از عموم آیه خارج می‌شوند، ولی ملائکه در عموم آیه باقی می‌مانند؛ زیرا بشر عباداتی دارند که برای ملائکه مثل آن ثابت نشده، مثل جهاد، صبر بر بلاها، سختی و مصیبت‌ها و تحمل مشقت‌ها در عبادات به خاطر خدا، و ثابت است که این مؤمنین خدا را خواهند دید و بر او سلام می‌کنند و به آن‌ها بشارت داده می‌شود به این‌که رضوان الهی بر آن‌ها به طور ابدی حلال شده است، ولی مثل چنین چیزهایی برای ملائکه ثابت نشده است.[1]
سپس می‌گوید: قول قوی‌تر این است که ملائکه خداوند را می‌بینند؛ اشعری می‌گوید: برترین لذت‌های بهشت دیدن خداوند و پس از آن دیدن پیامبر اکرم است؛ پس خداوند انبیاء مرسل و فرشتگان مقرب و مؤمنین و صدیقین را از این لذت محروم نمی‌کند.[2]
بیهقی نیز در کتابی که در زمینه دیدن خداوند نگاشته، روایتی را از مروان حکم و عدی بن ارطاة نقل می‌کند که خداوند ملائکه را در گروه‌های مختلف خلق کرد؛ گروهی از روز خلقت تا قیامت به حالت قیام هستند، گروهی در این مدت در حال رکوع با خشوع و گروهی در حال سجده؛ پس هنگامی‌که خداوند در روز قیامت بر آنان تجلی می‌کند، و بر وجه کریم خداوند نظر می‌اندازند، می‌گویند: پاک ومنزهی تو! ما تو را آن‌گونه که بايد، پرستش نکرديم.[3]
سیوطی در ادامه می‌گوید: از کسانی‌که معتقد به رؤیت خدا توسط ملائکه است، ابن‌قیم و قاضی بلقینی است، که بدون شک همین قول رجحان دارد؛ قول دیگری که وجود دارد این است که در بین ملائکه، فقط جبرئیل خدا را می‌بیند، چون قائلین از حدیثی که در مورد رؤیت خدا توسط جبرئیل صادر شده باخبر شدند و بر دو حدیث سابق در رؤیت خدا توسط عموم ملائکه مطلع نشدند، که اسماعیل صفار بخاری حنفی این قول را پذیرفته است، و سیوطی عبارت او را ذکر کرده است.[4] ولی پس از آن گفته: قول صحیح، رؤیت عموم ملائکه است.[5]
این اقوال نشان می‌دهد کسانی‌که عقل خود را کنار گذاشتند، و روایات جعلی را پذیرفتند، تحلیل‌هایی مخالف قرآن مطرح می‌کنند و به‌جای عقل سخنان ذوقی می‌گویند و در مثل این موارد مجبورند جواب‌هایی که در روایات نیامده را نیز از پیش خود جواب دهند، ولی وقتی به آن‌ها گفته شود، رؤیت خداوند با چشم امکان ندارد، می‌گویند عقل به این مسائل راهی ندارد و نمی‌تواند با روایات معارضه کند.

پی‌نوشت:

[1]. «الثَّانِيَةُ الْمَلَائِكَةُ، فَذَهَبَ الشَّيْخُ عز الدين بن عبد السلام إِلَى أَنَّهُمْ لَا يَرَوْنَ رَبَّهُمْ؛ لِأَنَّهُمْ لَمْ يَثْبُتْ لَهُمْ ذَلِكَ كَمَا ثَبَتَ لِلْمُؤْمِنِينَ مِنَ الْبَشَرِ، وَقَدْ قَالَ تَعَالَى: {لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ} [الأنعام: 103] خَرَجَ مِنْهُ مُؤْمِنُو الْبَشَرِ بِالْأَدِلَّةِ الثَّابِتَةِ، فَبَقِيَ عَلَى عُمُومِهِ فِي الْمَلَائِكَةِ؛ وَلِأَنَّ لِلْبَشَرِ طَاعَاتٍ لَمْ يَثْبُتْ مِثْلُهَا لِلْمَلَائِكَةِ، كَالْجِهَادِ، وَالصَّبْرِ عَلَى الْبَلَايَا، وَالْمِحَنِ، وَالرَّزَايَا، وَتَحَمُّلِ الْمَشَاقِّ فِي الْعِبَادَاتِ لِأَجْلِ اللَّهِ، وَقَدْ ثَبَتَ أَنَّهُمْ يَرَوْنَ رَبَّهُمْ وَيُسَلِّمُ عَلَيْهِمْ، وَيُبَشِّرُهُمْ بِإِحْلَالِ رِضْوَانِهِ عَلَيْهِمْ أَبَدًا، وَلَمْ يَثْبُتْ مِثْلُ هَذَا لِلْمَلَائِكَةِ، انْتَهَى.» الحاوی للفتاوی، سيوطی، ج2، ص241. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
«وذهب الشيخ عز الدين بن عبد السلام إلى أن الملائكة لا يرون ربهم لأنهم لم يثبت لهم ذلك كما ثبت للمؤمنين من البشر وقد قال تعالى: {لا تدركه الأبصار} [الأنعام: 103] خرج منه مؤمنو البشر بالأدلة الثابتة فبقي على عمومه في الملائكة، ولأن للبشر طاعات لم يثبت مثلها للملائكة كالجهاد والصبر على البلايا والمحن وتحمل المشاق في العبادات لأجل الله وقد ثبت أنهم يرون ربهم ويسلم عليهم وبشرهم بإحلال رضوانه عليهم أبدًا ولم يثبت مثل هذا للملائكة اهـ.» إرشاد الساری لشرح صحيح البخاری، قسطلانی، ج10، ص410. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
«وَسُئِلَ نفع الله بِهِ: هَل الْمَلَائِكَة يرَوْنَ الله تَعَالَى؟ فَأجَاب بقوله: ذكر الشَّيْخ عز الدّين بن عبد السَّلَام أَنهم لَا يرونه، وَأطَال فِي ذَلِك الِاسْتِدْلَال لَهُ.» الفتاوى الحديثية، ابن حجر هیتمی، ج1، ص153.
[2]. «وَلَكِنَّ الْأَقْوَى أَنَّهُمْ يَرَوْنَهُ، فَقَدْ نَصَّ عَلَى ذَلِكَ إِمَامُ أَهْلِ السُّنَّةِ وَالْجَمَاعَةِ الشَّيْخُ أَبُو الْحَسَنِ الْأَشْعَرِيُّ، قَالَ فِي كِتَابِهِ " الْإِبَانَةِ فِي أُصُولِ الدِّيَانَةِ " وَمِنْهُ نَقَلْتُ مَا نَصُّهُ: أَفْضَلُ لَذَّاتِ الْجَنَّةِ رُؤْيَةُ اللَّهِ تَعَالَى، ثُمَّ رُؤْيَةُ نَبِيِّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَلِذَلِكَ لَمْ يَحْرِمِ اللَّهُ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ وَمَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَجَمَاعَةَ الْمُؤْمِنِينَ وَالصِّدِّيقِينَ النَّظَرَ إِلَى وَجْهِهِ عَزَّ وَجَلَّ، انْتَهَى.» الحاوی للفتاوی، سيوطی، ج2، ص241. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
«وقد نقله عنه جماعة ولم يتعقبوه بنكير منهم العز بن جماعة، ولكن الأقوى أنهم يرونه كما نص عليه أبو الحسن الأشعري في كتابه الإبانة فقال: أفضل لذات الجنة رؤية الله تعالى ثم رؤية نبيه -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ- فلذلك لم يحرم الله أنبياءه المرسلين وملائكته المقربين وجماعة المؤمنين والصديقين النظر إلى وجهه الكريم، ووافقه على ذلك البيهقي وابن القيم والجلال البلقيني.» إرشاد الساری لشرح صحيح البخاری، قسطلانی، ج10، ص410. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
«... وَتَبعهُ جمَاعَة ورد بِنَصّ أَمَام أهل السّنة الشَّيْخ أبي الْحسن الْأَشْعَرِيّ رَضِي الله عَنهُ على أَنهم يرونه ذكره فِي كِتَابه الْإِبَانَة فِي أصُول الدّيانَة، وَتَبعهُ الْبَيْهَقِيّ وَأخرجه بِسَنَدِهِ عَن عبد الله بن عَمْرو بن الْعَاصِ وَعَن صَحَابِيّ غَيره، وَجرى عَلَيْهِ ابْن الْقيم، والجلال البُلْقِينِيّ، وَفِي حَدِيث صَححهُ الْحَاكِم أَن جِبْرِيل مَا رأى ربه قطّ قبل سُجُود النَّبِي صلى الله عَلَيْهِ وَسلم بَين يَدي رَبًّا فِي الْموقف، وَلَا يلْزم مِنْهُ عدم رُؤْيَته بعد ذَلِك، وَلَا عدم رُؤْيَة غَيره من بَقِيَّة الْمَلَائِكَة وَالْقَوْل بتخصيص رُؤْيَة جِبْرِيل سَاقِط.» الفتاوى الحديثية، ابن حجر هیتمی، ج1، ص153.
[3]. «وَقَدْ تَابَعَهُ عَلَى ذَلِكَ الْإِمَامُ الْحَافِظُ الْبَيْهَقِيُّ، قَالَ فِي " كِتَابِ الرُّؤْيَةِ " - بَابُ مَا جَاءَ فِي رُؤْيَةِ الْمَلَائِكَةِ رَبَّهُمْ -: أَخْبَرَنَا أبو عبد الله الحافظ وأحمد بن الحسن قَالَا: ثَنَا أبو العباس محمد بن يعقوب، ثَنَا محمد بن إسحاق، حَدَّثَنِي أمية بن عبد الله بن عمرو بن عثمان، عَنْ أَبِيهِ سَمِعْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ يُحَدِّثُ مَرْوَانَ بْنَ الْحَكَمِ قَالَ: خَلَقَ اللَّهُ الْمَلَائِكَةَ لِعِبَادَتِهِ أَصْنَافًا، وَإِنَّ مِنْهُمْ لَمَلَائِكَةً قِيَامًا صَافِّينَ مِنْ يَوْمِ خَلْقِهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَمَلَائِكَةً رُكُوعًا خُشُوعًا مِنْ يَوْمِ خَلْقِهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَمَلَائِكَةً سُجُودًا مُنْذُ خَلْقِهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ تَجَلَّى لَهُمْ تَبَارَكَ وَتَعَالَى وَنَظَرُوا إِلَى وَجْهِهِ الْكَرِيمِ، قَالُوا: سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ.
وَأَخْبَرَنَا محمد بن عبد الله وأحمد بن الحسن قَالَ: ثَنَا أبو العباس، ثَنَا محمد بن إسحاق، ثَنَا رَوْحُ بْنُ عُبَادَةَ، ثَنَا عَبَّادُ بْنُ مَنْصُورٍ قَالَ: «سَمِعْتُ عَدِيَّ بْنَ أَرْطَاةَ يَخْطُبُ عَلَى مِنْبَرِ الْمَدَائِنِ، فَجَعَلَ يَعِظُنَا حَتَّى بَكَى وَأَبْكَانَا، ثُمَّ قَالَ: كُونُوا كَرَجُلٍ قَالَ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ: يَا بُنَيَّ، أُوصِيكَ أَنْ لَا تُصَلِّيَ صَلَاةً إِلَّا ظَنَنْتَ أَنَّكَ لَا تُصَلِّي بَعْدَهَا غَيْرَهَا حَتَّى تَمُوتَ، وَلَقَدْ سَمِعْتُ فُلَانًا - نَسِيَ عباد اسْمَهُ - مَا بَيْنِي وَبَيْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ غَيْرُهُ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ مَلَائِكَةً تَرْعُدُ فَرَائِصُهُمْ مِنْ مَخَافَتِهِ، مَا مِنْهُمْ مَلَكٌ تَقْطُرُ دَمْعَةٌ مِنْ عَيْنِهِ إِلَّا وَقَعَتْ مَلَكًا يُسَبِّحُ، قَالَ: وَمَلَائِكَةً سُجُودًا مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَمْ يَرْفَعُوا رُءُوسَهُمْ، وَلَا يَرْفَعُونَهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَرُكُوعًا لَمْ يَرْفَعُوا رُءُوسَهُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَصُفُوفًا لَمْ يَنْصَرِفُوا عَنْ مَصَافِّهِمْ وَلَا يَنْصَرِفُونَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ تَجَلَّى لَهُمْ رَبُّهُمْ، فَيَنْظُرُونَ إِلَيْهِ، قَالُوا: سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ كَمَا يَنْبَغِي لَكَ. أَخْرَجَهُ أَبُو الشَّيْخِ فِي " الْعَظَمَةِ "، وَلَفْظُهُ: فَإِذَا رَفَعُوا وَنَظَرُوا إِلَى وَجْهِ اللَّهِ تَعَالَى قَالُوا: سُبْحَانَكَ مَا عَبَدْنَاكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ.» الحاوی للفتاوی، سيوطی، ج2، ص242. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[4]. «وَمِمَّنْ قَالَ بِرُؤْيَةِ الْمَلَائِكَةِ مِنَ الْمُتَأَخِّرِينَ الْعَلَامَةُ شمس الدين بن القيم، وقاضي القضاة جلال الدين البلقيني، وَهُوَ الْأَرْجَحُ بِلَا شَكٍّ. وَمِنْهُمْ مَنْ قَالَ: إِنَّ جِبْرِيلَ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَرَاهُ دُونَ سَائِرِ الْمَلَائِكَةِ؛ لِأَنَّهُ وَقَفَ عَلَى الْحَدِيثِ الَّذِي وَرَدَ فِيهِ رُؤْيَتُهُ، وَلَمْ يَقِفْ عَلَى الْحَدِيثَيْنِ السَّابِقَيْنِ فِي رُؤْيَةِ الْمَلَائِكَةِ عَلَى الْعُمُومِ، وَمَشَى عَلَيْهِ أبو إسحاق إسماعيل الصفار البخاري مِنَ الْحَنَفِيَّةِ، فَإِنِّي رَأَيْتُ فِي أَسْئِلَتِهِ الْمَشْهُورَةِ مَا نَصُّهُ: سُئِلَ عَنِ الْمَلَائِكَةِ هَلْ يَرَوْنَ رَبَّهُمْ؟ فَأَجَابَ: اعْتِمَادُ وَالِدِي الشَّهِيدِ أَنَّهُمْ لَا يَرَوْنَ رَبَّهُمْ سِوَى جِبْرِيلَ، فَإِنَّهُ يَرَى رَبَّهُ مَرَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَرَى أَبَدًا، انْتَهَى.» الحاوی للفتاوی، سيوطی، ج2، ص242. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[5]. «وَالصَّوَابُ الْعُمُومُ.» الحاوی للفتاوی، سيوطی، ج2، ص242.

مهدی منصورسمائی