به گزارش خبرگزاری فارس، جلسه چهارم نشست سوژه‌یابی از تاریخ معاصر در حوزه هنری، پیرامون سوژه‌های دوره­ پهلوی دوم ادامه یافت. یعقوب توکلی تاریخ‌پژوه و استاد دانشگاه در چهارمین جلسه سوژه‌یابی از تاریخ معاصر به بررسی زندگی فرح پهلوی پرداخت.

توکلی در ابتدا در مورد فرح پهلوی گفت: «بحث فرح نه به عنوان همسر شاه بلکه به عنوان یک کانون جدی فعالیت در حوزه فرهنگ، بسیار حائز اهمیت است که گستردگی بحث پهلوی اول و دوم باعث شده است که کمتر به این موضوع پرداخته شود.» ازدواج اول محمدرضا شاه با دختر پادشاه مصر در راستای سیاست‌های انگلستان بود. به گفته این کارشناس مسائل تاریخی، محمدرضا شاه پهلوی در طول حیاتش سه بار به صورت رسمی ازدواج کرد. ازدواج اول او با شخصی به نام«فوزیه» دختر پادشاه مصر بود که بعد از سفر او به اروپا در سنین جوانی صورت گرفت که دوام چندانی هم نداشت. این ازدواج در زمانی صورت گرفت که سیاست انگلستان، ایجاد پیوند خانوادگی در بین کشورهای زیر سلطه خودش بود. توکلی در این مورد افزود: «با برقراری چنین ازدواج‌هایی، انگلستان به دنبال تثبیت موقعیت خود در منطقه­ بود. وی ازدواج دختران رضاشاه با سران مملکتی را نیز در راستای حفظ روابط سنتی سلطنت دانست که بعد از پایان سیطره­ انگلستان بر کشورهای منطقه، در جنگ جهانی دوم، همه­ این روابط دچار فروپاشی می‌­شود.»

بحران نداشتن فرزند پسر برای ولیعهدی شاه

به گفته­ یعقوب توکلی، چند سال بعد از جدایی محمدرضا شاه از فوزیه، او با «ثریا اسفندیاری»، که یک زن دو رگه ایرانی-آلمانی بود ازداوج کرد. پس از گذشت مدتی از ازدواج شاه با ثریا، فرزندی برای گرفتن عنوان «ولیعهد» متولد نشد و این درحالی بود که حاصل ازدواج قبلی شاه نیز  فقط یک دختر به نام «شهناز» بود. فرزند پسر برای خانواده سلطنت که نیاز صد در صدی به ولیعهد داشت بسیار حیاتی بود. به همین سبب اختلافات و مسائلی در دربار به وجود آمد که حاصل آن جدایی ثریا از شاه بود.

دربار برای حفظ آبروی سلطنت، اقدام به خرید فیلم‌های همسر سابق شاه کرد؛

به گفته­ توکلی ثریا بعد از جدایی از شاه به بازیگری در سینما روی­ آورد. پس از ایفای نقش ثریا در چند فیلم سخیف، دربار برای حفظ شأنیت سلطنت، تمام فیلم‌های او را از عوامل و تهیه کنندگان فیلم به قیمت گزاف به شرط عدم پخش خریداری کرد. عوامل فیلم بعد از فروختن فیلم به دربار، با وجود تعهد به عدم پخش، فیلم‌ها را تکثیر کردند و از فروش آنها نیز سود زیادی به جیب زدند.

توکلی در نشست سوژه‌یابی از تاریخ معاصر ادامه داد: «محمدرضا شاه پس از جدایی از ثریا مدتی مجرد ماند و دربار به دنبال یافتن همسری برای او تلاش می­‌کرد تا اینکه فرح وارد زندگی پهلوی دوم شد.» وی افزود: «در خصوص چگونگی آشنایی  فرح با شاه نقل‌های مختلفی وجود دارد که البته این نقل‌ها پیوندها و اشتراکاتی با هم دارند؛ مانند این موضوع که فرح دانشجوی هنرهای زیبای دانشگاه سوربن بوده است و برای درخواست موضوعی به «جهانگیر تفضلی»، سرپرست دانشجویان ایرانی در اروپا مراجعه می­‌کند. تفضلی پس از بی‌توجهی به فرح، که فردوست از آن به عنوان «نپسندیدن» یاد می‌کند، او را به «اردشیر زاهدی» ارجاع می­‌دهد. زاهدی هم برای حل مشکل و یا انگیزه­ دیگر او را به شاه معرفی می­‌کند.»

روابط فرح با نامزد سابقش هیچ­گاه قطع نشد

بنابر گفته­ توکلی، در اینکه انگیزه­ اولیه­ دیدار فرح با محمدرضا شاه، چه بوده است، نقل‌های زیادی شده است. یکی مانند فردوست انگیزه­‌های غیر اخلاقی دخیل دانسته و دیگری هم مثل زاهدی معرفی فرح برای ازدواج با شاه به شهناز دختر پادشاه را دلیل ملاقات معرفی کرده است. نکته­ جالب توجه در زمان پیشنهاد ازدواج شاه به فرح، نامزد داشتن فرح دیبا بود. نامزد او شخصی به نام «بهادری» فردی با گرایشات چپ بود همچنین خود فرح نیز از اعضای کنفدراسیون ایرانی دانشجویان چپ در فرانسه بود. توکلی ادامه داد: «با همه  این اوصاف فرح به پیشنهاد محمدرضا جواب مثبت می­‌دهد و نامزدیش را در ظاهر را با بهادری به هم می‌­زند اما رابطه او با نامزد سابقش و تیم چپ‌گرای همراهش هیچ‌وقت قطع نمی­‌شود.»

فرح پهلوی تنها یک «ماشین زایمان» برای دربار پهلوی نبود

این کارشناس مسائل تاریخی در ادامه­ چهارمین جلسۀ نشست سوژه‌یابی از تاریخ معاصر گفت: «وقتی فرح دیبا از یک دانشجویی که نیازمند کمک بود به ملکه­ ایران تبدیل شد، با خرید­های سرسام آور و ایجاد تجملات فراوان وارد مرحله­ جدیدی از زندگی شد.» وی ادامه داد: «فرح به سال 1339 اولین فرزند پسر شاه را به دنیا آورد و پس از آن نیز چند فرزند دیگر حاصل این ازدواج بود.» توکلی در خصوص فرح پهلوی افزود: «چیزی که مشخص است نقش فرح پهلوی تنها یک «ماشین زایمان» برای دستگاه پهلوی نبود.»

کتاب دخترم فرح از زبان تاج الملوکی که مرده بود

توکلی در ادامه بحث در پی نام  بردن از کتاب مشهور «دخترم فرح»، این کتاب را حاصل داستان‌پردازی طیفی در زمان انتشار کتاب دانست که برای شخصیت‌های پهلوی خاطره سازی می­‌کردند. به عنوان مثال در کتاب ذکر شده خاطراتی از زبان مادر شاه بیان می‌شود حال آنکه تاج الملوک در آن زمان اصلا در قید حیات نبوده است. این طیف در حدود پانزده سال قبل با ربط دادن برخی مسائل واقعی به خیال‌پردازی‌های خود دنبال مقاصد تجاری بودند. کتاب دیگری که از این گروه نوشته شده است خاطرات نسبت داده شده به عباس خان، آبدارچی شاه است در واقع یک کپی با زاویه دید متفاوت از اثر قبلی است که اجازه نشر به آن داده نشد.

چگونه موقعیت فرح در دربار تثبیت شد؟

توکلی در پاسخ به سوال یکی از حاضران، در مورد اینکه آیا ناشران کتاب «دخترم فرح»، صرفاً مقاصد اقتصادی داشتند، گفت: «قطعا در این کتاب انگیزه‌های سیاسی هم دخیل بوده است و ما می‌­بینیم نویسندگان این کتاب‌ها، دائما به اشخاص و احزابی مانند فردوست، طوفانیان، سرلشکر قره‌باقی، حزب رستاخیز، شرکت‌های نفتی و ... حمله می­‌کنند و همه­ آنها به جز شاه و فرح در این امر مقصر شناخته می‌­شوند. لذا به نظر می‌­رسد که انگشت اشاره فرح پای این کار هست و از تاثیرات آن حمایت می­‌کنند». وی همچنین افزود: «این آثار، در باب اثرگذاری و تاثیر سیاسی قابل بررسی هستند، اما از لحاظ تاریخی سندیتی ندارند.» به گفته­­­ توکلی دیر به دنیا آمدن ولیعهد در شرایطی که هر آن امکان ترور و از بین رفتن شاه وجود داشت موقعیت فرح را بیش از پیش در دربار تثبیت می­‌کرد. فرح هم با تاسیس دفتر اختصاصی از این موقعیت استفاده می‌کرد. او با توجه به آشنایی با فضای فکری و ادبیات غربی به دنبال ارتباط‌گیری با شخصیت های موثر فرهنگی برای رسیدن به اهداف خود بود. به همین سبب است که در حوزه همکاران فرح، اشخاصی مانند شاعران، نویسندگان و تحصیلکرده‌های در غرب، دیده می‌شوند. بنا بر سخن این مورخ، یکی از کسانی که می‌توان به عنوان نمونه­ همکار با فرح از او نام برد «دکتر حسین نصر» است که حدود بیست سال در خدمت فرح بود.

عضویت برخی شخصیت‌های چپ در ساواک

ارتباط فرح با چپ‌گرایان در دربار موضوع دیگری بود که توکلی به آن اشاره کرد و در این خصوص گفت: «محمود جعفریان، محمود قطبی و لیلی امیر ارجمند اشخاص چپی بودند که در این زمان مقامات اصلی فرهنگی در کشور بودند. وی در ادامه گفت: «در دوران پهلوی دوم ارتباط با چپ‌گراها به چند صورت وجود داشت، اولین آنها ساواک بود، که با ارتباط‌گیری با برخی شخصیت‌های چپ آن‌ها را به خدمت گرفته بود تا از مخاطرات آنان جلوگیری کند. پرویز نیکخواه که مؤسس حزب توده در ایران بود را می‌توان از  مهمترین مدیران چپ ساواک دانست. توکلی دومین حلقه ارتباطی با چپ‌گرایان را اسدالله علم عنوان کرد که با ارتباط با نویسندگان و شخصیت‌های دانشگاهی چپ‌گرا به دنبال نفوذ در آنها بود که «رسول پرویزی» نویسنده داستان عینک از جمله­ آنهاست. به گفته­ توکلی حلقه­ سوم ارتباط با شخصیت‌های مارکسیست، «امیر عباس هویدا» بود، که در کابینه او چندین نفر توده ای وجود داشت. که وقتی بعدها به حضور وزرای چپ در کابینه­ او اعتراض شد او گفت: «من سه وزیر توده ای دارم که بهتر از بقیه کار می‌کنند.»

گرایشات ضد دینی دربار در زمان فرح بیشتر از گذشته بود

جریان چهارم ارتباط با مارکسیست‌ها بنا بر سخنان توکلی، جریان فرح بود که با پدید آوردن بستر قدرت، فرصتی برای حضور چپ‌ها در دربار پدید آورده بود. بنابر سخنان توکلی بخشی از دلیل پر رنگ بودن نقش اجتماعی فرح در دربار به این دلیل بود که محمدرضا تمایل داشت او را به این امور مشغول کند تا در کارها و روابط نامشروع شاه دخالتی نکند. این مساله در کتاب خاطرات اسدالله علم زمانی که او وزیر دربار بوده است نوشته شده است. موضوع دیگری که در این نشست مطرح شد، مساله روشنفکری در شخصیت فرح بود، به گفته یعقوب توکلی وقتی از  روشنفکری در دوره­ شاه  صحبت می‌کنیم ناخودآگاه ذهن به سمت فرح به عنوان یک فرد سکولار با افکار اروپایی متبادر می­‌شود. توکلی با اشاره به این موضوع که غالب تحصیلکرده‌های در فرانسه­ آن زمان افکاری سکولار و ضد دینی داشتند این موضوع را در دربار پهلوی در زمان فرح بسیار شدیدتر از زمان قبل او دانست. به همین خاطر است که در زمان او ترویج هیچ حوزه­ فرهنگی دینی جز در چند مورد محدود مانند تعزیه خوانی در جشن 2500 ساله دیده نمی­‌شود و حتی مخالفت­‌هایی با آنها نیز دیده می­‌شود که چیزی جز بستن چشم در مواجه با فرهنگ مردمی ایران نبود.

نقش فرح در ایجاد جریان هنری غربی، در ایران سوژه­ بعدی مطرح شده از سوی توکلی بود که در این مورد به معماری غربی، مراکز هنری که در این زمان ساخته شد اشاره نمود. توکلی ادامه داد: در جریان جشن هنر شیراز نیز این ترویج هنر غربی مغایر با هنر اسلامی را نیز می‌بینیم که با دستور فرح اجرا می­‌شد. به گفته این استاد دانشگاه، شیوه­ عملکرد فرهنگی و هنری فرح یکی از دلایل ورود جامعه­ عادی ایران به مبارزه با رژیم پهلوی بود که این اقدامات را مغایر عرف خود می‌دانست.

ماجرای خرید شیر خشک مخصوص حیوانات برای نوزادان بیمار ایرانی

به گفته یعقوب توکلی، فرح پهلوی سعی می‌­کرد به حوزه هایی که محمدرضا پهلوی از دخالت در آن عاجز بود، وارد گردد و آن امور را عهده دار شود. یکی از این موارد، سفر فرح به شهرستان‌ها بود که هدف آن جبران خلا حضور مقامات سیاسی در جامعه بود. این کارشناس مسائل تاریخی اقدامات این چنینی را یک پروژه­ تبلیغاتی برای حفظ سلطنت دانست که مردم در آن اهمیتی نداشتند. وی در تایید این موضوع به نقل قولی از «مینو صمیمی» اشاره کرد.  توکلی ادامه داد: در این نقل قول آمده است که در جلسه ای به ریاست دکتر «لقمان ادهم» قرار بر اقدام خیرخواهانه­ تهیه شیر خشک برای نوزادان بیمار شد که برای این نیاز اعلام مناقصه بین المللی شد. بعد از ارسال قیمت‌ها توسط شرکت‌ها، یکی از آن­‌ها که قیمت پایین‌تری از بقیه داشت به عنوان برنده­‌ی مزایده اعلام شد نکته جالب اینجاست که این شرکت اعلام کرده بود این شیر خشک مصرف انسانی ندارد و برای حیوانات تهیه شده است. صمیمی می‌گوید: «وقتی همه حاضرین با وجود اطلاع از این عمل غیر انسانی با مزایده موافق بودند من این توافقنامه را امضا نکردم، به همین خاطر به ساواک احضار شدم و به من گفتند شما حق ندارید با ارادۀ علیا حضرت مخالفت کنید.»

موضوع دیگری که در این نشست مطرح شد، بحث پیگیری فرح برای نایب السلطنه شدن بود. توکلی در این خصوص گفت: فرح با احساس اینکه شاه در اواخر عمر خود به سر می­‌برد، بسیار تلاش می­‌کرد تا خود را در جایگاه حقوقی نایب السلطنه بودن بنشاند. موضوع ابتلای شاه به سرطان که فقط شاه، فرح و پزشکان او در جریانش بودند او را در این مسیر بیشتر ترغیب می­‌کرد اما وقوع انقلاب اسلامی به او اجازه نداد تا به آرزوی دیرینه اش برسد.

شاه و فرح، زندگی و اتاق مشترک نداشتند

توکلی در مورد روابط فرح و شاه، این رابطه را دارای مشکلاتی عنوان کرد و در این مورد به خاطره­ دیگری از مینو صمیمی اشاره کرد که می‌گوید: سفیر ایران در قاهره برای شاه یک کاخ مجلل در مصر ساخته بود که شاه بعد از بازدید اتاق مشترکش با فرح با عصبانیت رو به اسد الله علم می­‌کند و می‌گوید: «این سفیر پدرسوخته چه می‌گوید؟» سفیر با تعجب از اینکه کاری نکرده است بعد از نیمه کاره رها شدن بازدید به دست و پای علم می‌افتد که او بگوید سفیر چه خبطی کرده است و علم به او می گوید که تو بعد از سال‌ها که وزیر تشریفات دربار بودی نمی‌دانستی که شاه و ملکه اتاق و زندگی مشترک ندارند؟

23 تا 30 میلیارد دلار به همراه حجم عظیم اشیا عتیقه در اختیار فرح

به گفته­ توکلی با وقوع انقلاب اسلامی، هیمنه­ فرح و شاه در هم شکست هر چند فرح تلاش زیادی برای اختلال در انقلاب می­‌کند. از جمله­ این تلاش‌ها سفر او به عنوان نماینده­­ شاه به آمریکا بعد از روی کار آمدن کارتر برای به دست آوردن تایید او بود. توکلی افزود: «فرح در این زمینه موفق شد زمینه‌های سفر شاه به آمریکا را به دست بیاورد و نظر کارتر را نسبت به شاه تغییر دهد». این استاد دانشگاه اقدام دیگری که بعد از این ماجرا توسط فرح دیبا با هدف ایجاد اختلال در انقلاب انجام شد را سفر او به نجف برای دیدار با «آیت الله خویی» دانست. سفر فرح برای همراه سازی علما و روحانیت علی رغم تبلیغات اشخاصی مانند سید حسین نصر با شکست مواجه شد تا جایی که در روایت خود نصر هم مشخص است که آیت الله خویی حتی به استقبال آنها هم نرفت. بنا بر سخنان یعقوب توکلی، فرح بعد از انقلاب و مرگ شاه بسیار گوشه‌گیر شد و ما تا مدت‌ها از او فعالیت سیاسی جدی نمی‌­بینیم. نماینده­ خاندان پهلوی در این دوره رضا پهلوی و مقامات فراری رژیم پهلوی هستند. وی ادامه داد: «این انفعال تا سالهای اخیر که فرح پروژه­ جدید را کلید زد ادامه داشت.» نقش سال‌های اخیر فرح پهلوی با تثبیت منابع مالی آنها آغاز شد منابعی که در اسناد بین 23 تا 30 میلیارد دلار همراه با حجم عظیم اشیا عتیقه اعلام شده است. این اشیا توسط دو هواپیمای همراه شاه از کشور خارج شد که متاسفانه تاکنون هیچ پیگیری در نظام حقوقی بین المللی برای بازگرداندن این اشیا صورت نگرفته است.

باید منتظر موج گسترده تاریخ نگاری پهلوی از ناحیه­ فرح باشیم

به گفته­ توکلی، فرح در سالهای اخیر سعی در ارزش‌گذاری و احیای عصر پهلوی داشته است که خود را با بیان خاطرات در نقش یک مورخ معرفی می‌­کند. این تلاش‌ها در سرمایه گذاری و تاسیس شبکه­ «من و تو» و  ساخت بعضی فیلم‌ها مانند «از تهران تا قاهره» و «انقلاب 57» دیده می‌شود. فرح در این برنامه‌ها انقلاب را یک فاجعه معرفی می­‌کند که همه­ دربار جز خودش و شاه در آن مقصر بوده‌­اند.

یعقوب توکلی در پایان بحث سوژه یابی از تاریخ معاصر، گفت: «معتقدم باید منتظر موج گسترده ای از تاریخ نگاری پهلوی از ناحیه فرح و تشکیلات آن چه در قالب نوشته و چه در قالب تصویر باشیم.»