پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ زرتشت مؤسس دین زرتشتی، هنگامی که پا به عرصه‌ گذاشت، مردمان آریایی، دیوها را می‌پرستیدند. زرتشت اما در برابر خدایان آریایی و بسیاری از آداب، رسوم و سنت‌های مردمان آریایی قیام کرد و بسیاری از گزاره‌های آن فرهنگ را زشت شمرد.

قیام زرتشت علیه فرهنگ دینی و خدایان آریایی در دانشنامه ایرانیکا این‌گونه آمده است:

*DAIVA, Old Iranian noun (Av. daēuua-, OPers. daiva-) corresponding to the title devá- of the Indian gods and thus reflecting the Indo-European heritage (*deiu̯ó-), though the category of divinities to which it referred seems to have dropped completely out of the Iranian religious tradition and even to have become demonized. It is extremely difficult to determine just when this change took place and to understand its significance within the framework of Mazdean theology. The impression garnered from various sources is that the process was a gradual one:

دَیوَه، اسم ایرانی باستانی (به پارسی باستان: دَیوَه وبه اوستایی: دَئِه اوئَه / دَئِوَه) که مرتبط با عنوان دِوا (خدایان هندی) است و بنابراین منعکس کننده میراث هند و اروپایی است. این عنوان، به دسته‌ای از خدایان اشاره دارد که به نظر می‌رسد به کلی از سنت مذهبی ایرانیان خارج شده و حتی شیطانی بوده‌اند. تعیین اینکه این تغییر دقیقاً چه زمانی رخ داده و اینکه اهمیت آن را در چارچوب الهیات مَزداپرستان درک کنیم، بسیار دشوار است. تصوری که از منابع مختلف به دست آمده این است که این روند تدریجی بوده است.

that *daiva- was originally equiva­lent to “god.”... argued that the total rejection of these gods is evidence of the genius of Zoroaster

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد دَیوَه در اصل معادل «خدا» بوده است. برخی پژوهشگران همچون هرمان لومل (Herman Lommel) و ایلیا گرشویچ (Ilya Gershevitch) استدلال کردند که رد کامل این خدایان شاهدی بر نبوغ زرتشت است. (یعنی زرتشت، نبوغ به خرج داد و خدایان آریایی را رد کرد و جامعه خود را مُجاب کرد که این خدایان را پرستش نکنند).

The poet of the Gathas reproached the daēuuas for being, through blindness, incapable of proper divine discernment (ərəš vī + ci) and of having as a result accepted the bad religion, characterized by aēnah- ­ (approximately equivalent to “error”)

شاعر گاتها (یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های اوستا)، دَئِوَه‌ (دیو)ها را به دلیل نابینایی، ناتوانی از تشخیص صحیح و کلاً به خاطر صفات زشت، سرزنش کرد.

According to the progressive hypothesis, the rejec­tion of the *daivas was a gradual phenomenon, rooted in the Indo-Iranian past but evolving during the course of Iranian history, a result in which Zoroaster played a role of greater or lesser importance.

بر اساس یک فرضیه مترقی، رد و تکذیب دیوها، یک پدیده تدریجی بود که ریشه در گذشته‌ی هند و ایرانی داشت، اما در طول تاریخ ایران تکامل یافت و زرتشت در آن نقش داشت.[1]

پس از این گفتار به ابتدای سخن برمی‌گردیم. هنگامی که ما به دلایلی، به انتقاد از فرهنگ، آداب و رسوم ایران باستان می‌پردازیم، عده‌ای (به ویژه نوزرتشتیان، باستان‌گرایان و ملی‌گرایان)، ما را به آریایی ستیزی و دشمنی با ایران متهم می‌کنند. حال آنکه اگر انتقاد از برخی مسائل در ایران باستان، به معنی آریایی‌ستیزی و دشمنی با ایران باشد، پس زرتشت هم یک چنین شخصی بوده است. چون علیه آداب، سنن و رسومات پیش از خود و حتی علیه خدایان مردم آریایی، قیام کرد.

پی‌نوشت:
[1]. بنگرید به: Clarisse Herrenschmidt and Jean Kelllens, "DAIVA", Encyclopædia Iranica, Last Updated: November 11, 2011.