پایگاه جامع، فرق، ادیان و مذاهب_ باورمندی به حلول ذات الهی در انسان و دونادون به معنای بازآیی روح بعد از مرگ و زندگی های متوالی در بدن‌های مختلف از عقاید مهم در فرقه اهل حق است.[1] بر اساس این اعتقاد، باورهایی در این فرقه شکل گرفته است که از جمله باورهای مبتنی بر دونادون، شکل گیری نوع نگاه به حقیقت و ماهیت دین است.

فرقه اهل حق دین را دو نوع دانسته‎اند که این دو قسم از دین، دارای دو ماهیت و دو چهره متفاوت هستند. قسم نخست از دین، دینی که ظاهر دین است که در قالب شریعت و برنامه های عبادی و اجتماعی که بر پیامبران الاهی وحی شد و از آدم تا خاتم (عليهم‎السلام) ادامه داشته است و  قسم دوم دین از نگاه اهل حق، دینی که ناظر به امور باطنی یا باطن دین است که می‌توان آن را دین حقیقت و باطن گرایی نامید.

دین شریعت با بعثت پیامبران و نزول وحی به وجود می آید؛ ولی دین حقیقت و آیین حقیقت، وجود و بعثت پیامبر را لازمه ظهور ندانسته است، زیرا از نظر یارسانی‌ها آیین حقیقت بر اساس تجلى ذات حق ظهور نموده است و با ظهور این تجلی، بشر از مقام شریعت فارغ شده و به مقام حقیقت نایل می‌گردد.

این تجلی به گونه‌های مختلف و ظهور ذات در مراحل مختلفی، در متون اهل حق بیان شده است. در یک نگاه، اهل حق معتقدند که در مرحله اول در جریان خلقت هستی و در عالم ذر، خداوند با هفتن(هفت تن از فرشتگان) عهد و پیمانی می بندد(عهد الست) تا بر اساس آن، هفتن در قالب ها و اجسامی حلول کنند و به ارشاد مردم بپردازند.[2] بر این اساس، تجلی خداوند در این ملائک به عنوان اولین تجلی یاد شده است، اما در نگاهی دیگر حضرت علی (علیه اسلام) اولین تجلی ذات خداوند است و بعد از پیامبر که مقام شریعت داشت حضرت علی(علیه السلام)  به عنوان ذات خداوند بر بشر حکمرانی می‎کند. جیحون آبادی در شاهنامه حقیقت در این باره چنین می‎گوید:

«پس از رحلت احمد مصطفی    بر او جانشین گشت آن مرتضی

که آن مرتضی بود ذات خدا    به تخت بقا گشت فرمانروا

به کل خلایق بشد حکمران     به فرمانش بودی زمین وزمان».[3]

شیخ امیر نیز در منظوم کلامی و کتاب تذکرۂ اعلی، حضرت علی(علیه السلام) را نخستين مظهر اعظم ذات حق به شمار آورده و می‎گوید:

«نه گس نزان بی، بی خواب و پـی خـورد         تا و دون شای میردان آخیز کرد»[4]

ترجمه: ذات پادشاه بدون این که خواب و خوراکی داشته باشد در مرتبه غيب الغيوب بود تا این که در جامۀ حضرت علی(علیه‎السلام) جلوه گر شد. بر اساس این نگرش هرگاه ذات در جامه بشری جلوه گر شود، یارسانیان شخص متجلی از ذات حقانی را مظهر ذات می خوانند و کسانی که متجلی از فرشته باشند، «مظهر صفات» تلقی میکنند؛ لذا یارسانیان پیامبران را متجلی از فرشتگان تلقی می کنند و مظهر صفات حق میدانند و حضرت علی و دیگر افرادی که بعد از آن حضرت متجلی از ذات به شمار رفته اند را مظهر ذات معرفی می‎کنند.

فرقه اهل حق شریعتی که به وسیله پیامبران آمده را ظاهر و پوسته دین دانسته و عمل به آن را برای افراد تازه ‎کار و مبتدی لازم می‌دانند ونسبت به آیین خود بر این باورند که اینان مرحله شریعت را پشت سر گذاشته و به حقیقت رسیده و نیازی به انجام تکالیف دینی ندارند.[5]

البته از نقدهایی که بر رویکرد فرقه اهل حق نسبت به دین می‌توان داشت این است که دیدگاه‌های مطرح شده و تقسیم دین به شریعت و حقیقت با تفسیر و تعریف فوق و برداشت های مبتنی بر این تعاریف  از بدعت‌هایی است که با  مبانی اعتقادی اسلام و کلام الهی و روایات معصومین(علیهم السلام) سازگاری ندارد، چرا که بر اساس کتاب و سنت، دین اسلام دینی کامل بوده و اوامر و نواهی آن تا روز قیامت ساری و جاری می‎باشد.

پی نوشت:

[1]. سرسپردگان، خواجه الدین، سید محمدعلی، خورشید، ص12

[2]. جیحون آبادی، نعمت اله، شاهنامه حقیقت، ص107.

[3].همان، ص15.

[4]. شیخ امیر زوله ای، دیوان شیخ امیر، بی تا، ص ۳.

[5]. حسینی، سید حسین، بررسی تحلیلی فرقه اهل حق، ذکری، ص331