پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ از دیرباز تاکنون سؤال از مبدأ و معاد آدمی از مسائل اساسی بشر به شمار آمده است. ادیان آسمانی در پاسخ به چگونگی فرجام زندگی این جهانی، معاد و زندگی جاوید در سرای دیگر را وعده داده‌اند؛ اما برخی از آیین‌های بشری، گزینه تناسخ و بازآیی روح در بدنی جدید در این دنیا را پیش روی پیروان خود گذارده‌اند. این عقیده در فرقه اهل حق، به گونه‌ای ظهور و نمود پیدا کرده است که از آن، به دونادون تعبیر می‌کنند. اعتقاد به دونادون و بازآیی روح، جوهره و اساس آموزه‌های فرقه اهل حق را شکل می‌دهد.

طبق باور اهل حق، روح آدمی هزار و یک چرخه و بازگشت را تجربه کرده و در چرخه هزار و یکمین، به ابدیت می‌پیوندد.[1]

در آثار بزرگان این فرقه، هدف از این بازآیی روح و زندگی‌های متوالی، رسیدن به کمال است و سیر کمال ادعا شده هم از نوع صعودی است.
نورعلی الهی در برهان الحق، پس از شرح اصطلاحات رایج در بحث دونادون و تفسیر دونادون به مظهریت، کیفیت این سیر کمالی را بدین‌گونه شرح داده و می‌گوید: «مقام مظهریت، کمال بعد از سیر تکامل است، نه حلول و اتحاد؛ شأن و جامه و دون، مرحله سیر کمال است، نه تناسخ؛ سیر کمال هم به طریق قوس صعودی است، نه قوس نزولی؛ به عبارة اخری، انتقالات از عالم مادون به عالم مافوق است، نه تحولات نسخ و مسخ و رسخ و فسخ.»[2]
نفس ناطقه یا روح آدمی، پس از مرگ اگر به بدنی دیگر منتقل شود «نسخ» و اگر انتقال آن به بدن حیوان باشد «مسخ» و اگر به جسم نباتى انتقال یابد، آن را «فسخ» و اگر به جسم معدنى یا جماد، انتقال یابد، آن را «رسخ» گویند.[3]

نورعلی الهی، دونادون مورد نظر اهل حق را از سنخ هیچ‌یک از اقسام  چهارگانه چرخه و انتقال فوق نمی‌داند؛ یعنی هیچ انسانی، روحش به بدن حیوان یا جماد یا نباتی منقل نمی‌شود. این در حالی است که در منابع دیگر اهل حق، این ادعای سیر کمال، نقض شده و ممکن است انسان به جهت اعمالی که انجام می‌دهد، به مقام پست‌تری تنزل کند.[4]

در نامه سرانجام، مهم ترین کتاب آیینی اهل حق، در این رابطه یادآور شده، اگر عمل آدمی نيك باشد، روحش تا هزار و يك جامه به بدن پاکان و نیکان می‌رود و اگر بدکار و بد اندیش باشد، روح او به بدن حیوانات و جانوران و گزندگان و حشرات می‌رود.[5]
نورعلی الهی از پیران صاحب نام یارسان، در یکی دیگر از آثارش، این سیر تکامل ادعایی خود را نقض کرده و قبل از مرگش می‌گوید: «ما این بار اگر رفتیم، دیگر سوار مرکب خاکی بشری نمی‌شویم، گنجشک می‌شوم، اما دیگر بشر خاکی نمی‌شوم.»[6]
از اظهارات متناقض فوق می‌توان نتیجه گرفت که دونادون در فرقه اهل حق، هنوز ماهیتی مشخص و تعریفی واحد، ندارد.

پی‌نوشت:
[1]. سرودهای دینی یارسان، ترجمه ماشاالله، سیمرغ، ص20.
[2]. الهی، نورعلی، برهان الحق، جیحون، ص174.
[3]. لاهیجی، ملا عبدالرزاق، گوهر مراد، ص172.
[4]. القاصی، مجید، مجموعه آئین و اندرز و رمز یاری، ص45.
[5]. صفی زاده بورکه‌ئی، صدیق، نوشته‌های پراکنده درباره یارسان، چاپ خرمی، 1361، ص43.
[6]. الهی، نورعلی، آثار الحق، جیحون، ج1، گفتار 2024.