پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ عقل عالى ترين استعداد شناختى انسان كه وجه مميز او از ساير موجودات است، در نصوص دینی درباره منزلت عقل تأکید فراوانی شده است و حدود روشنگری و حجیت آن بیان شده است.

یکی از اقسام عقل، عقل ریاضی و منطقی است که به عقلی گفته می شود که در ریاضیات و منطق و برخی مسائل فلسفی مورد استفاده قرار می گیرد. موضوع این عقل مفاهیم کلی و روابط آنهاست و هدف آن دستیابی به یقین مضاعف است؛ از یک سو به ثبوت محمول برای موضوع و از سوی دیگر به محال بودن سلب محمول از موضوع یقین داریم؛ یعنی گزاره‌ای، عقلی است که صدق آن یقینی بوده و نسبت به کذب نقیض آن هم یقین داشته باشیم. اما یقین حاصل از حواس ظاهری و تواتر، یقین ریاضی نبوده، بلکه یقین عادی است. در خصوص حجیت عقل ریاضی و یقین مضاعف باید گفت این یقین به دلیل آنکه نوعی قطع است، حجیت دارد.

یکی دیگر از اقسام عقل، عقل سلیم و فطری است که به عقلی گفته می شود که میان همه انسانها مشترک است و انسانها دائماً از آن استفاده می‌کنند. این عقل یکی از شرایط تکلیف است و انسان با دارا شدن این عقل مورد خطاب شارع قرار می‌گیرد و تکالیف اعتقادی و اخلاقی و عملی پیدا می‌کند. موضوع درک عقل سلیم، مطلق واقعیت، اعم از نظری و عملی، واقعیت خارجی و مفهوم ذهنی است. این عقل، واقعیت را در هر جایی که باشد، ادراک می‌کند. انسان با به کارگیری این عقل نیز به یقین می‌رسد، اما نه ضرورتاً یقین مضاعف، بلکه یقینی که عقل سلیم به آن دست می‌یابد، اکثراً یقین عادی است.(1)

در معارف دینی، این عقل بیشترین کاربرد را دارد. ادراک حُسن و قُبح و لزوم تبعیت از خداوند و پیامبر او و به طور کلی تبعیت از حق و حُجیت تکالیف شرعی و حجیت ظاهر متون دینی و خبر ثقه، همگی بر اساس حکم عقل سلیم است. بسیاری از استدلال‌های مطرح در دین، مانند پی بردن از نظم به ناظم و از فعل به فاعل بر اساس عقل سلیم است؛ چون عقل ریاضی می‌تواند احتمال تصادفی بودن نظم و فعل را مطرح کند، ولی از دیدگاه عقل سلیم، نظم آسمان‌ها و زمین به صورت یقینی بر خالق عالم و قادر دلالت می‌کند.

به نظر می رسد عقلی که در احادیث به عنوان حجّت باطنی مطرح شده و کارکردش (شناخت و تصدیق راستگو بر خداوند و شناخت و تکذیب کسی که بر خدا دروغ می‌بندد) است، همین عقل است، زیرا حجیت جمیع حجت‌ها، حتی حجیت حجت ظاهری و پیامبران با همین عقل به اثبات می‌رسد.
شکی در حجیت این عقل و یقین برآمده از آن نیست، بلکه عقل سلیم، حجّت دیگر حجّت هاست. بی اعتبار بودن تشکیک عقل ریاضی در برخی امور نیز توسط عقل سلیم اثبات می‌شود. زیرا عقل سلیم حکم می‌کند که در کجا باید از عقل ریاضی استفاده کرد و در کجا نباید از عقل ریاضی استفاده کرد. حتی حجیت قطع، حاصل از عقل ریاضی یا قطع حاصل از نقل نیز توسط این عقل به اثبات می‌رسد.

پی‌نوشت:
1. تفاوت یقینِ عقل سلیم و عقل ریاضی این است که در یقین ریاضی به هیچ وجه نمی توان احتمال خلاف داد، اما در یقین عادی می توان احتمال خلاف را مطرح کرد، هر چند این احتمال قابل اعتنا نیست و عاقلان کسی که به این احتمالِ خلاف ترتیب اثر می‌دهد را مذمت کرده، کار او را غیر عقلی می‌دانند. برای مثال انسانها نسبت به تحقّق موجودات خارجی یقین عادی دارند، هر چند بر اساس عقل ریاضی می‌توان در تحقق جهان خارجی شک کرد و آن را خیالی دانست، اما عقلا کسی را که این احتمال را مطرح کرده، آن را بپذیرد مذمت کرده، کارش را غیر عقلی می‌دانند.