پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ عقل و هوش از عالى ترين استعدادهاى ذهنى ـ شناختى انسان هستند كه مميزه او از ساير موجودات به حساب مى آيند. در پرتو اين دو استعداد، ساير استعدادهاى انسان جهت مى‌گيرند و به فعليت مى‌رسند. اين دو واژه، در متون دينى و روان‌شناختى به صورت عميق و گسترده مورد مطالعه و تحقيق قرار گرفته‌اند.

قرآن کریم در آیات بسیار به تعقل و خردورزی فرا می خواند و آنان را که به عقل یا خرد خویش اهمیت نمی دهند و خردورزی را رها و پیروی از پدران خویش را الگو می‌سازند، نکوهش می‌کند و می‌فرماید: «وَ إِذا قيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ (بقره/170) و هنگامی که به آنها گفته شود: از آنچه خدا نازل کرده است، پیروی کنید! می‌گویند: نه! ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروی می‌کنیم. آیا اگر پدران آنها، چیزی نمی‌فهمیدند و هدایت نیافتند (باز از آنها پیروی خواهند کرد)؟!»

قرآن کسانی را که در آیات الهی به تعقل و تدبر می پردازند و از تاریخ گذشتگان و حوادث اطراف پند می گیرند، انسان هایی با تدبیر می‌خواند، در حالی که کافران و مشرکان و ناسپاسان را از خردورزی به دور می‌داند. «وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْريفِ الرِّياحِ آياتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (جاثیه/5) و نیز در آمد و شد شب و روز و رزق (و بارانی) که خداوند از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده و همچنین در وزش بادها، نشانه های روشنی است برای گروهی که اهل تفکّرند!» همچنین در موارد مختلف، بسیاری از مردم را از تعقل به دور می‌داند. «وَ أَکْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ (مائده/103) و اکثر آنان تعقل نمی‌کنند.»

عقل در روایات امامان معصوم (علیهم‌السلام) نیز جایگاه مهمی دارد. این روایات، عقل را حجت باطنی خداوند می‌خواند که توسط رسولان الهی که حجت ظاهری خداوند هستند، ظهور و بروز می‌یابد و انسان را نیز به تکامل می‌رساند. امام کاظم (علیه‌السلام) به هشام فرمود: «اى هشام خدا پيغمبران و رسولانش را مبعوث نكرده به بندگانش جز براى آنكه از خدا خردمند شوند، هر كه خوش‌ پذيراتر است معرفتش بهتر است، داناتر به امر خدا بهتر خردمند است، عقلمندتر مردم در دنيا و آخرت درجه بلندترى دارد. اى هشام به راستى خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت عيان و حجت نهان، حجت عيان رسولان و پيغمبران و امامانند (ع) و حجت درونى و نهان عقل است.»(1)

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «و حجت میان بندگان و خداوند، عقل است.»(2) امام رضا (علیه‌السلام) نیز عقل را در تشخیص پیامبران راستین از دروغین، حجتی از جانب خداوند می‌داند و می‌فرماید: «عقل راستگو بر خداوند را می‌شناسد و او را تصدیق می‌کند و کسی که بر خدا دروغ می‌بندد را می‌شناسد، پس او را تکذیب می‌کند.»(3) پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز عقل را روشنایی و قلب و روح انسان می‌داند و می‌فرماید: «آگاه باش! عقل در قلب انسان، مانند چراغی در خانه است.»(4) و در حدیث دیگری، عقل را چون نوری می‌شمارد که با آن، حق از باطل شناخته می‌شود؛ «عقل نورى است در دل كه به وسیله آن، حق و باطل از هم جدا مى‌شود.»(5)

پی‌نوشت:
1. «يَا هِشَامُ مَا بَعَثَ اللَّهُ أَنْبِيَاءَهُ وَ رُسُلَهُ إِلَى عِبَادِهِ إِلَّا لِيَعْقِلُوا عَنِ اللَّهِ فَأَحْسَنُهُمُ اسْتِجَابَةً أَحْسَنُهُمْ مَعْرِفَةً وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ أَحْسَنُهُمْ عَقْلًا وَ أَكْمَلُهُمْ عَقْلًا أَرْفَعُهُمْ دَرَجَةً فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ يَا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ ع وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ.» الکافی، کلینی، ج1، ص16.
2. «... وَ الْحُجَّةُ فِيمَا بَيْنَ الْعِبَادِ وَ بَيْنَ اللَّهِ الْعَقْلُ.» الکافی، کلینی، ج1، ص25.
3. «الْعَقْلُ يُعْرَفُ بِهِ الصَّادِقُ عَلَى اللَّهِ فَيُصَدِّقُهُ وَ الْكَاذِبُ عَلَى اللَّهِ فَيُكَذِّبُهُ.» الکافی، کلینی، ج1، ص25.
4. «مَثَلُ الْعَقْلِ فِي الْقَلْبِ كَمَثَلِ السِّرَاجِ فِي وَسَطِ الْبَيْتِ.» علل الشرایع، شیخ صدوق، ج1، ص98.
5. «العقل نورٌ فى القلب يفرّق به بين الحقّ و الباطل.» ارشاد القلوب، دیلمی، ج1، ص198.