پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در میان تمام مظاهر فرهنگی و مذهبی اهل حق، موسیقی جایگاهی اساسی دارد. از بعد مذهبی، اصل و منشأ موسیقی مقدس فرقه اهل حق را باید در ادبیات «ذکر» و«کلام خوانی» جست وجو کرد. واژه ­«خواندن» که در کلمه ­ترکیبی «کلام­خوان» وجود دارد، نشان آهنگین خواندن کلام­ هاست و نه به صورت حکایت­ خوانی و نقّالی. این ترتیب آهنگین خواندن مناجات­ ها و اوراد بدون شک، به دوران باستان برمی‌گردد. ظاهراً کُردان اهل حق، که بسیاری از عوامل فرهنگی پیش از اسلام را حفظ کرده ­اند، یکی از اشکال باستانی آهنگین خواندن مناجات­ ها را ادامه داده ­اند، به ویژه که سبک اجرای این اذکار هیچ ارتباطی با طریقه تلاوت قرآن کریم ندارد.(1) 

آنچه که در آیین جمع خوانی و ذکر علاوه بر آهنگین خواندن کلام ها مورد توجه قرار گرفته، استفاده از موسیقی مخصوص این فرقه می باشد؛ به همین سبب است که رهروان عمیقاً متعهد، به هیچ موسیقی دیگری جز موسیقی خود گوش نمی ­دهند یا آن­ را نمی­ نوازند یا عوامل موسیقایی از منشأ غیرعرفانی یا مردمی را در حلقه­ خود وارد نمی­ کنند.(2)

بدین سبب این نوع از موسیقی که با تنبور نواخته می شود به نمادی از نمادهای این فرقه تبدیل شده و همین مفهوم نمادین است که این شکل موسیقی در میان آنان رشد کرده و حفظ شده ­است؛ شکلی از موسیقی خاص که با اشکال موسیقی غیراهل حق در تضاد کامل است. تنبور به عنوان تنها ساز مقدّس، از دیرباز مورد توجه قرار گرفته تا جایی که به عنوان یک ابزار مقدس بر آن بوسه می زنند.

آهنگ های مذهبی این فرقه که در جمع خانه نواخته می شوند عبارتند از: ۱- یاری ۲- طرز  3- علی مولا 4- کلام که ابیات آن بصورت دست جمعی اجراء می شوند .

نکته ها:

فرقه ها برای جذب افراد، نیازمندند تا از شیوه های اعمال نفوذ در ذهن و شخصیت آنها بهره ببرنـد کـه طیف وسیعی از روش های روانشناسانه از جمله موسیقی را شامل می شود. بر همین اساس علاوه بر نگاه عرفانی درون مذهبی به موسیقی در این فرقه، از آن به عنوان یکی از روش های تبلیغی برای جذب افراد استفاده می شود.

اگر چه پدیده موسیقی به جهت ویژگی های که دارد، از جمله ابزاری بوده که بشر از دیرباز در زمینۀ امور معنوی به کار گرفته و از آن بهره برده است؛ اما جای سوال است که آیا می توان عموماً برای نوعی از انواع موسیقی، در عالم سلوك عرفانی، جنبه ابزاری قائل شد؟ به عبارت دیگر آیا مؤانست با موسیقی می تواند منجر به شهود و شناخت عرفانی در سالک و غیر سالک گردد؟

موسیقی از آنجا که به لحاظ ذاتی، اثری جز برانگیختن عواطف نداشته و مخاطب اصلی موسیقی نیز حس عاطفۀ انسانی است. لذا زبان موسیقی به لحاظ ذاتی این بلندا را ندارد که مفاهیم کلیه ای مطرح سازد تا با عقل و مراتب فوق عقل انسان تخاطب کند. (3) به بیانی دیگر نوای موسیقی، صرفاً بازگوی عواطف آدمی بوده، سبب انفعال نفس انسان و برانگیختن احساسات عاطفی او در دیگران می شود و در پی این برانگیختگی عواطف، ممکن است صورت های «وهمی» عاطفی در نفس انسان پدید آید. از آنجا که میان وهم و خیال انسان، ارتباطی تنگاتنگ برقرار است(4) در پی استماع هر قطعه موسیقی، علاوه بر برانگیختگی عواطف همگون، طایر خیال او نیز آسمان تخیلات او را درمی نوردد.

از طرفی دیگر، بن مایه اصلی شکل گیری ساختار موسیقی، جنس احساسات و نوع خیالات آدمی است؛ به این معنا که ساختار و محتوای موسیقی، کاملاً هم جهت شده، حتی گاهی ممکن است مقدمه شهوداتی را هم برای او فراهم آورد. از این رو موسیقی این قابلیت را دارا است که حالتی توأم با آرامش و اعتدال نسبی در نفس عارف پدید آورد. قطعاً نمی توان این حالت را به «حال» مصطلح عرفانی تعبیر کرد؛ زیرا حال عرفانی از جنس جذبه است. اما می توان آن را زمینه ای برای ایجاد آن حال دانست. البته اگر هم چنین باشد، به حسب اقتضای آن، گذرا و فانی است و مقام محسوب نمی شود. بنابر این استدامت سالک در چنین حالی، رهزن طريق و وبال سلوک تلقی می شود.(5)

پی نوشت:

(1). موسیقی و عرفان سنّت شیعی اهل حق، دورینگ، ژان، ترجمه سودابه فضائلی، آبادان، پرستش، 1378، ص49

(2). همان، ص59

(3). موسیقی در گستره حکمت اسلامی، شایسته، حسین، نشر معارف، قم، 1392ش، ص 125

(4). فصوص الحکمۀ و شرحه، ابونصر فارابی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران،1381 ش ، ص۱۳۹

(5). بررسی نقش ابزاری موسیقی در کسب معرفت عرفانی از منظر عرفان اسلامی،شایسته ،حسین،مطالعات عرفانی، دانشگاه کاشان ، شماره بیست، ص 115