پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ دانشگاه علیگره و مرکز علمی دارالعوم دیوبند از بزرگترین مراکز علمی در شبه قاره هندوستان به شمار می‌روند. با این که هر دو دانشگاه، در هندوستان تأسیس شده است و هر دو در راه اعتلا و پیشرفت اسلام سنی در هندوستان تلاش کرده اند، ولی این دو دانشگاه با یکدیگر تفاوت دارند.
سر احمد خان با رویکرد تجدد گرایانه، و با نقش آشتی با استعمار انگلیس در هندوستان، سعی کرد با بهره گیری از فرهنگ و تمدن غرب به اوضاع آشفته مسلمانان بهبود بخشد. به همین جهت با قیام‌های نظامی و فعالیت‌های سیاسی ضد استعماری مخالف بود و راه نجات را در همسویی با انگلیس و رشد علمی مردم می‌دانست. وی جوانان را به تحصیل علوم جدید تشویق می‌کرد و توجه به علوم جدید و از جمله آموزش زبان انگلیسی را که تنها راه ورود به خدمات دولتی بود، ضروری می‌دانست و به همین منظور ابتدا در سال در 1276 ق / 1859 م، یک مدرسه ایجاد کرد. سپس هفته‌نامه‌ای به زبان انگلیسی و اردو منتشر ساخت و پس از آن توانست یک کالج اسلامی در علیگره تأسیس کند. احمد خان پس از رایزنی‌های زیاد مجوز ارتقا کالج به دانشگاه را گرفت و به این ترتیب مجوز دانشگاه علیگره  در 9 دسامبر 1920، در مجلس قانون‌گذاری تصویب شد.[1]
در مدیریت این دانشگاه، انگلیسی‌ها نیز دخالت داشتند و چون سِر احمد خان همکاری خوبی با انگلیسی‌ها داشت لقب «سر» را که مقامی ویژه نزد آنان است دریافت کرد.[2] در مقابل این جریان تجدید گرایانه، علمای سنتی قرار داشتند. آنان با افکار احمد خان مبنی بر رها ساختن سنت به نفع مدرنیزم و پذیرش حکومت اهل کتاب بریتانیا بر مسلمانان مخالفت کردند. علمای سنتی که بیشتر به فکر احیای قدرت گذشته مسلمانان بودند از حکومت عثمانی به عنوان تنها دولت مسلمان حمایت می‌کردند. علمای سنتی که به دیوبندیه معروف بودند نیز یک مرکز علمی به نام «دارالعلوم دیوبند» تأسیس کردند. رشید احمد کنگوهی و ملا محمد قاسم نانوتوی این مدرسه را تأسیس کردند. مدرسه دارالعلوم در سال 1283 ق / 1876 م کار خود را با یک دانش پژوه آغاز کرد، اما طولی نکشید که این مدرسه یکی از بزرگترین مدارس جهان شد به گونه‌ای که اکنون پس از دانشگاه الازهر در رتبه دوم جهان اسلام قرار دارد و الازهر ثانی لقب گرفته است. این مدرسه به تدریس دروس دینی همت می‌گمارد و با شعار مبارزه با بدعت و خرافات و تقویت روحیه جهاد به تربیت نسل جوان به دور از گرایش استعمار همت گماشته است.[3]
اکنون این دو دانشگاه از بزرگترین دانشگاه های جهان اسلام در هندوستان محسوب می شوند. هرچند در تفکر حاکم بر این دو دانشگاه تفاوت وجود دارد.

نویسنده: مجتبی محیطی

پی نوشت:

[1]. دانشنامه جهان اسلام، دانشگاه اسلامی علیگره.
[2]. رفیعی، محمد طاهر، دیوبندیه و اندیشه های کلامی آن، انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1396 ش، ص19
[3]. ملا موسی میبدی، علی، کتابچه دیوبندیه، موسسه دارالاعلام، قم، 1394ش،  ص28-29.