موضوع وعده و وعید، یکی از اصول پنج‌گانه‌ای است که مکتب اعتزال بر اساس آن استوار است، و در میان فرق ومذاهب اسلامی، نسبت به آن اختلاف نظر وجود دارد و هر کدام دیدگاه خود را بر اساس آیات و روایات و برداشت خود مطرح می‌کنند. ابوالحسن خیاط معتزلی در کتاب خود گفته است: «هیچ کسی شایستگی نام اعتزال را ندارد، مگر این‌که به اصول پنج‌گانه معتقد باشد که عبارتند از توحید، عدل، وعده و وعید، منزله بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر.»[1]
و طرح اصل موضوع بر این است که آیا وعده و وعید بر خداوند واجب است یا نه؟
این موضوع در مکتب اشاعره موردی ندارد، چرا که اینان معتقدند که انسان در برابر خداوند، مستحق چیزی نیست، و هیچ چیزی از خداوند قبیح نیست و با این‌که خداوند از باب تفضّل به مطیعان وعده ثواب، و به گنهکاران بیم عذاب داده، هیچ چیزی از آن‌چه وعده و یا بیم داده، بر او واجب نیست و او می‌تواند فرمانبرداران را عذاب کند و گهنکاران را ثواب دهد...[2] اما معتزله به وجوب وفای به وعده و وعید بر خداوند اعتقاد دارند، لذا بر او واجب می‌دانند که گنهکاران را عذاب کند و مطیعان را طبق آن‌چه وعده کرده، پاداش دهد؛ چرا که اینان در اثبات این عقیده استدلال می‌کنند که خداوند به گناهان بیم عقاب داده و نوع عذابی را که گنهکاران مستحق آن هستند را به آنان خبر داده است و چنان‌چه ما وفای به این وعده‌ها را بر خداوند واجب ندانیم، بر او خلف وعده و دروغ در آن‌چه گفته است، لازم می‌آید و هر دوی این‌ها زشت و بر خداوند ناپسند است و نیز اگر مردم بدانند خداوند از گنهکاران گذشت می‌کند و عذابی که وعده آن را داده، تحقق نخواهد یافت، ... لذا هیچ فرمانی را اطاعت نمی‌کنند، ... که البته برخی به این گفتار پاسخ‌هایی داده و آن را رد کرده‌اند.[2]
اما امامیه می‌گویند: «بر خداوند واجب است به آن‌چه وعده داده، وفا کند، و وفای به آن‌چه از آن بیم داده بر او واجب است، زیرا وجوب وفای به وعده در شمار عدل و انصاف است که هر دو بر خداوند واجبند، و از طرفی دیگر بر خداوند واجب است به بندگان خود سود برساند و با آن‌که عدم وفای به وعده از نظر مردمان و خردمندان زشت است، اما بر خداوند واجب نیست به آن‌چه از آن بیم داده وفا کند، زیرا عذاب و مجازات بندگان حق خداوند است و او می‌تواند این حق را به اعتبار این‌که از آن اوست، ساقط کند.»[3]
روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که پیامبر خدا فرمودند: «من وعده الله ثواباً علی عمل فهو منجزه له و من اوعده علی عمل عقاباً فهو فیه بالخیار.[4] خداوند ثوابی را که در برابر کاری به کسی وعده داده، آن را به او عطا می‌کند و عذابی را که در برابر عملی به کسی گوشزد کرده، خداوند در اجرای آن مختار است.»

پی‌نوشت:

[1]. الانتصار...، ابوالحسن خیاط، مکتبه الثقافیه الدینیه، قاهره، مصر، ص188-189.
[2]. المواقف، قاضی عضدالدین ایجی، شریف الرضی، قم،ا یران، ص304.
[3]. الفصول المختار من العیون و المحاسن، شیخ مفید، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید، قم، ایران، ص304. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[4]. تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، دارالفکر، بیروت، لبنان، ج73 ص9 رقم9896. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.