فرقه اسماعیلیه یا همان هفت امامی‌ها، گروهی هستند که پس از امام صادق (علیه‌السلام)، به امامت فرزندش، اسماعیل، معتقد شدند؛ این فرقه در عراق آن هنگام، که مرکز شیعه بود، پدید آمد، اما در ابتدای کار رواج نیافت، چرا که از سوی شیعیان، با مبارزه‌ای آشتی ناپذیر روبرو شدند که بر ضد آن‌ها و همه کسانی‌که از تشیع صحیح اهل بیت پیامبر منحرف می‌شدند، رخ می‌داد. این فرقه، در سرتاسر بلاد  اسلامی، مثل شمال آفریقا، شامات، خاورمیانه، بین النهرین، هند و ... پخش شدند و به انشعابات مختلف از جمله: فرقه مبارکه، بهره، خالصیه، قرامطه و... تقسیم گردیدند.
مورخین و نویسندگان فرق و مذاهب اسلامی تاکید می‌کنند که در مورد امامت اسماعیل فرزند امام صادق (علیه‌السلام) چند دسته شدند، گروهی بر این عقیده‌اند که او در زمان حیات پدرش مرده است، و دسته‌ی دیگر معتقدند که او پس از مرگ پدرش زنده بوده و امامت از امام صادق (علیه‌السلام) به فرزندش منتقل شده است و امام صادق (علیه‌السلام) از بیم جان او در زمان خلفای عباسی، وانمود کرده که او مرده است.[1]
برخی دیگر امامت را در آن‌ها به ترتیب هفت به هفت که بعضی پنهان و بعضی آشکارند، قرار داده؛ مثلاً فرقه سبعیّه معتقدند که امامت بر محور هفت به هفت دور می‌زند، مانند روزهای هفته، و آسمان‌های هفت‌گانه و هفت زمین و افلاک هفت‌گانه، که نخستین امامان هفت‌گانه از حضرت علی (علیه‌السلام) آغاز و به اسماعیل بن جعفر پایان می‌یابد.[2] امامان هفت‌گانه دوم با محمد بن اسماعیل شروع می‌شود، سپس فرزندش جعفر مصدّق، پس از او فرزند محمد حبیب، پس از او عبدالله مهدی است که در شمال آفریقا ظاهر شد و دولت فاطمی به وسیله او و فرزندانش به‌وجود آمده است.[3]
از عقاید این فرقه که به انشعابات مختلفی تقسیم شدند عبارتند از:
- معتقد به امامت اسماعیل، فرزند امام صادق (علیه‌السلام) هستند و حتی او را عنوان قائم منتظر معرفی می‌کنند.[4]
- دوره‌ی هر پیامبری هزار سال است و چون دوره او تمام شود، پیامبر و شریعت دیگری ظهور می‌کند (ناطق، شریعت جدید را وضع می‌کند و ناسخ شریعت قدیم است.)[5]
- آن‌ها معتقد به بهشت و دوزخ نیستند، اما برای مبتدیان این کلمات را به صورت معمول تفسیر می‌کنند، مانند غلات به حلول، و باور به تناسخ ارواح و...[6]
- در باب احکام دینی راه تأویل را می‌پیمایند،... آنان معتقدند بعد از خداوند، عقل کل و نفس کل جای دارد و امامت را دارای چهار مرتبه («مقیم» یعنی: کسی‌که پیامبر ناطق را برمی‌گزیند؛ «اساس» یعنی: کسی‌که امین و جانشین پیامبر است و سلسله امامت در نسل او جریان دارد؛ «مستقر» یعنی: کسی‌که امام بعد از خود را تعیین می‌کند، یا از راه وراثت و یا از راه مستقر؛ «مستودع» یعنی: کسی‌که به نیابت از امام به انجام امور قیام می‌کند) می‌دانند و در احکام شرعی، همانند امامیه عمل می‌کنند.[7]
آنان از فرقه‌های معروف شیعه بودند که بعد از شهادت امام صادق (علیه‌السّلام)، در موضوع امامت با امامیه دچار اختلاف شده و از شیعه جدا شدند؛آن‌ها معتقدند محمد بن اسماعیل، هفتمین و آخرین امام است، در حالی‌که شیعه بر اساس روایات وارد شده از پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه معصومین معتقد به امامت امام موسی بن جعفر بعد از امام جعفر صادق (علیهم‌السّلام) هستند و عدد امامان شیعه امامیه نیز طبق نصوص ۱۲ نفر است که آخرین آن‌ها همان مَهدی موعود (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) است.

پی‌نوشت:

[1]. شیعه در برابر معتزله و اشاعره، هاشم معرف الحسنی، آستان قدس رضوی، مشهد، ایران، ص114.
[2]. ملل و نحل، شهرستانی، دارالمعرفه، بیروت، لبنان، ج1 ص332.
[3]. همان، ج1 ص276 به بعد.
[4]. بحار الانوار، علامه مجلسی، موسسه الرساله، بیروت، لبنان، ج37 ص10.
[5]. درآمدی بر علم کلام، علی ربانی، دارالفکر، بیروت ،لبنان، ص231.
[6]. فرق و مذاهب اسلامی، علی ربانی، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، ایران، ص73.
[7]. دائره المعارف بزرگ اسلامی، موسوی بجنوردی، مرکز دائره المعارف، ایران، ج8 ص681.