پايگاه جامع فرق، اديان و مذاهب_ حسن بصری که در تاریخ شهرت ویژه‌ای دارد، و یکی از کسانی است که در لباس زهد شدید‌ترین ضربه‌ها را به پیکره اسلام ناب وارد کرده است و باعث گمراهی بسیاری از عوام الناس در طول تاریخ شده است، اعتبار فرقه صوفیه به شمار می‌رود.

وی از چهره‌های نفاق صدر اسلام است و در روایات منقول از اهل‌بیت(علیهم‌السلام) دشمنی او با امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) محرز است. مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج از ابن عباس نقل کرده است: «چون حضرت أمير عليه السّلام از جنگ جمل فراغت يافت چند جهاز شتر بر هم نهاده به‌صورت منبرى درآوردند و آن حضرت (عليه السّلام) بر بالاى آن رفته و پس از حمد و ثناى خداوند فرمود: اى اهل بصره، اى گروه منحرف و منقلب، اى دردمندان بى‌درمان، اى پيروان چهارپاى، اى لشكر زن، شما به صداى چهارپايى جمع شديد و چون كشته شد پراكنده گشتيد! آب آشاميدنى شما تلخ و ناگوار است و آئين شما نفاق است و افراد حليم و بردبارتان ضعيف و سست‌اند!

سپس از منبر به پايين آمده و ما به همراه آن حضرت راه افتاديم، و در ميان راه به حسن بصری كه در حال وضو گرفتن بود رسيده و بدو فرمود: اى حسن در وضوى خود دقّت كن و آداب آن را بجاى آور. او گفت: اى امیرالمؤمنین ديروز افرادى را كشتى كه همگى شهادت به توحيد و رسالت داده و نمازهاى پنج‌گانه را اقامه مى‌‏كردند و با تمام آداب وضو مى‌‏گرفتند! حضرت در پاسخش فرمود: اگر این‌گونه بوده و تو شاهد آن بودى، پس براى چه به يارى دشمنان ما نشتافتى؟

حسن بصری گفت: به خدا كه راست فرمودى، و من آن را تصديق مى‏‌كنم. ماجرا ازاین‌قرار بود كه در روز اوّل جنگ بود كه از خانه بيرون آمده غسل كردم و حنوط به بدنم ماليدم و شمشير را با خود برداشتم، و من هيچ شكّ و ترديدى نداشتم كه تخلّف از امّ المؤمنين عائشه كفر است، ولى وقتى به «خريبه» (نام محلی است در بصره) رسيدم، آوازى مرا ندا ساخت كه: «اى حسن كجا مى‌روى؟ برگرد، كه قاتل و مقتول هر دو (در اين كارزار) جهنّمى هستند»، پس باحالتی ترسان بازگشته و در خانه‌‏ام نشستم، پس چون روز دوم رسيد هيچ شكّ نكردم كه تخلّف از امّ المؤمنين عائشه كفر است، پس همچون روز گذشته حنوط به بدن ماليده و سلاح بر کمربسته و قصد رفتن به كارزار را نمودم. تا به «خريبه» رسيدم ندايى از پشت سرم گفت: «اى حسن دوباره كجا می‏روى، كه قاتل و مقتول هر دو اهل آتش‌اند».حضرت أمير(عليه السّلام) فرمود: راست گفتى، آيا هيچ فهميدى كه آن منادى كه بود؟ گفت: نه. فرمود: او برادرت ابليس بود، و راست گفت كه قاتل و مقتول از آنان هر دو اهل آتش‌اند. حسن بصری گفت: اى امیرالمؤمنین اكنون دريافتم كه اين قوم در هلاكت و گمراهى هستند.»[1] و در جای دیگر حضرت علی بن ابی‌طالب(علیهماالسلام) در مقام نکوهش و مذمت، او را «سامری امت» نامیدند.[2]

حسن بصری شخصیتی مشهور و شناخته‌شده بین اهل حدیث و تاریخ است و به همین علت است که در توضیح این روایات شرح یا تعلیقی در مورد این‌که حسن بصری چه کسی بوده است دیده نمی‌شود.

و به علت این‌که حسن بصری فردی شناخته‌شده بوده است و به وعظ و نصیحت مشغول بوده است، مردم به خاطر این‌که بفهمند آیا حرف‌های او صحیح است یا نه از امامان معصوم در مورد نظریات وی سؤال می‌کردند؛ شیخ کلینی در کتاب اصول کافی می‌نویسد: «عبد اللَّه بن سليمان گويد: در محضر امام باقر (علیه‌السلام) بودم، مردى از اهل بصره نزد آن حضرت بود كه اورا عثمان كور می‌گفتند و آن مرد مى‏‌گفت: حسن بصرى معتقد بود كه آن‌کسانی كه علم را كتمان كنند (بوی)گند شكمشان اهل دوزخ را آزار دهد، شنيدم‏ كه امام فرمود: بنابراین مؤمن آل فرعون هلاك است! از بعثت حضرت نوح (علی نبینا و آله و علیه‌السلام) هميشه علم و دانش حق پنهان بوده، حسن به هر راهى خواهد برود، به خدا علم جز در اين خاندان يافت نشود.»[3]

ولی ازآنجاکه صوفیان خود را مریدان حضرت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) می‌دانند، برای فرار از رذایل اعتقادی حسن بصری دست به جعل تاریخ و ساختن حسن بصری دیگری شده‌اند. نورعلی تابنده قطب فرقه صوفیه گنابادی می‌نویسد: «کاملاً طبیعی است که هر حسنی که در بصره بوده اسمش حسن بصری باشد، بنابراین خیلی محتمل است اگر هم کسی بوده که آن جسارت را در برابر علی (علیه‌السلام) داشته، یک حسن بصری دیگری بوده باشد. اما ما آن حسن بصری را تجلیل می‌کنیم که به نوکری آستان علی افتخار می‌کرد.»[4] حال این سؤال پیش می‌آید که اگر این‌چنین تشابهی وجود داشته است، آیا هیچ‌یک از علمای رجال نباید به آن اشاره‌ای می‌کردند؟ و یا باوجود چنین تعارض بین دو نفر که تشابه اسمی دارند، حسن بصری مرید آستان حضرت علی(علیه‌السلام) نباید در بین یاران امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) ذکر می‌شد و روایات مدح در مورد او صادر می‌گشت؟

آنچه به نظر می‌رسد جعل و تحریف تاریخ و توهم وجود حسن بصری دیگری است، برای فرار سران صوفیه از سؤالی است که در مقابل آن‌ها قرار دارد که آیا حسن بصری با امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) بوده است یا با دشمنان امیرالمؤمنین؟

پی‌نوشت:

[1]. طبرسى، احمد بن على‏، الإحتجاج، ترجمه جعفرى، مترجم: جعفرى، بهراد، ناشر: اسلاميه‏، تهران، جلد ‏1، صفحه: 371-370
[2]. قزوينى، ملا خليل بن غازى‏، صافى در شرح كافى، مصحح: درايتى، محمد حسين و احمدى جلفايى، حميد، ناشر: دار الحديث‏، ايران؛ قم‏، 1429 هجری قمری، جلد 1 صفحه 387
[3]. كلينى، محمد بن يعقوب‏، أصول الكافی، ترجمه كمره‏اى، مترجم: كمره اى، محمد باقر،6جلدی، ناشر: اسوه، قم، جلد‏1، صفحه: 149
[4]. محدث؛ سید محمد، فرقه صوفیان، ناشر: راه نیکان، تهران، 1387، چاپ دوم،صفحه 83 به نقل از فصل نامه عرفان ایران