ابو موسی جابر بن حیان متولد سال ۱۰۰ هجری شمسی معادل با ۷۲۱ میلادی در توس، درگذشتهٔ حدود سال ۱۹۴ هجری شمسی معادل با ۸۱۵ میلادی در کوفه [1] دانشمند کیمیاگر، داروساز و فیلسوف شیعه ایرانی بود. او را پدر علم شیمی نامیده‌اند و بسیاری از روش‌ها مانند تقطیر و اختراع انواع ابزارهای اساسی آزمایشگاهی را به او نسبت می‌دهند. وی همچنین در زمینه ی اختر شناسی (نجوم)، ریاضیات و علوم مرتبط با آن و همچنین بسیاری از زمینه های علمی دیگر صاحب تألیفات ارزشمندی است که منبع و منشأ بسیاری از پیشرفت های علمی جهان امروز بشریت است. ناگفته نماند که برخی زمان زندگی وی را بین سال های 120 تا 198 هجری قمری می دانند.[2] مسلماً وی به عنوان یک دانشمند ایرانی افتخاری برای ملت و تاریخ ایران است. لیکن در این میان برخی باستان گرایان افراطی، بسیار تلاش کرده اند تا بخش عظیمی از شخصیت این مرد بزرگ را مخفی کنند، چه اینکه بر تاریخ پژوهان روشن است که منبع اصلی دانش جابر بن حیان در زمینه های کیمیا (شیمی)، ریاضیات و... رساله ها و مکتوباتی است که وی از جعفر بن محمد الصادق (امام ششم شیعیان) به دست آورد. بر هر منصفی روشن است که انسانیت و لوازم آن از جمله خردمندی و دانش، تا حد بسیار زیادی مرهون تلاش های پیامبران الهی، از ابراهیم گرفته تا موسی و زرتشت و عیسی و محمد و ... ( درود بر همه آنان ) و در ادامه مدیون کوشش ها و جهاد علمی شاگردان انبیاء است.

بررسی اسناد تاریخی :

شمس الدين أحمد بن محمد بن ابی بكر برمکی مشهور به ابن خلكان از مورّخین بارز اهل تسنن در قرن هفتم هجری درباره ی امام صادق علیه السلام می گوید:« كان من سادات أهل البيت ولقب بالصادق لصدقه في مقالته وفضلُه أشهر من أن يذكر، وله كلام في صنعة الكيمياء والزجر والفأل، وكان تلميذه أبو موسى جابر بن حيان الصوفی قد ألف كتاباً يشتمل على ألف ورقة تتضمن رسائل جعفر الصادق وهي خمس مائة رسالة.»[3] ترجمه : جعفر بن محمد صادق از سادات اهل بیت است و به خاطر راستی و درستی اش به صادق ملقّب شد. فضائل او روشن تر از آن است که گفته شود. وی صاحب آثاری در صنعت کیمیاء و همچنین در زمینه علوم غریبه است. و ابوموسی جابر بن حیان صوفی شاگرد او بود که کتابی مشتمل بر هزار ورق نوشت که متصمن پانصد مورد از نامه ها و مکتوبات جعفر الصادق بود.

و همچنین محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل بر اساس روایتی تاریخی ، به نقل از "جعفر بن جابر الطائی" و او نیز بنا بر سخن "موسی بن عمر بن یزید"  گفته است که جابر بن حیان در نامه ای از جعفر الصادق پرسشی در زمینه پزشکی و بیماری ناشناخته ای از نوع نفخ و اختلاط مزاج پرسید و جعفر بن محمد الصادق نیز در پاسخ داروی این بیماری را برای وی تشریح نمود.[4] علامه مجلسی در "بحار الانوار" درباره ی دانشمندان اخترشناس می گوید که یکی از بزرگترین دانشمندان این عرصه جابر بن حیان است که ابن ندیم او را جزو رجال شیعه ذکر می نماید.[5]

"على بن موسى بن طاوس" مشهور به سید بن طاووس از مورخین شیعه در قرن ششم هجری، در کتاب « فرج‏ المهموم » می گوید که جابر بن حیان از علمای شیعه مذهب و شاگرد امام صادق (ع) بوده است که برخی دانشمندان علم رجال و تراجم ، از او نام برده اند. و نیز « ابن ندیم » از وی به عنوان یکی از بزرگان شیعه یاد می کند. [6]

و علامه خوئی در « معجم رجال الحدیث » درباره ی جابر بن حیان چنین می گوید : « جابر بن حیان ، الصوفي الطرسوسي أبو موسى، من مشاهير أصحابنا القدماء، كان عالما بالفنون الغريبة و له مؤلفات كثيرة أخذها من الصادق، و قد تعجب غير واحد من عدم تعرض الشيخ و النجاشي لترجمته، و قد كتب في أحواله، و ذكر مؤلفاته كتب عديدة من أراد الاطلاع عليها فليراجعها، قال جرجي زيدان في مجلة الهلال على ما حكي عنه: إنه من تلامذة الصادق ع، و إن أعجب شي‏ء عثرت عليه في أمر الرجل أن الأوروبيين اهتموا بأمره أكثر من المسلمين و العرب، و كتبوا فيه و في مصنفاته تفاصيل، و قالوا: إنه أول من وضع أساس الشيمي الجديد و كتبه في مكاتبهم كثيرة، و هو حجة الشرقي على الغربي إلى أبد الدهر. » [7] ترجمه : ابوموسی جابر بن حیان صوفی طرطوسی از مشاهیر علمای قدیم ما که عالم به علوم غریبه نیز بود و دارای مؤلفات زیادی است و دانش خود را از امام صادق آموخت. بسیاری تعجب کرده اند که چرا شیخ طوسی و نجاشی درباره ی زندگی نامه ی او چیزی ننوشتند. گرچه درباره ی احوالات ایشان مسائلی نوشته اند و در زمینه تألیفاتش نیز بسیار نوشته شد که هر کس خواهان است به منابع مربوطه مراجعه کند. جرجی زیدان - دانشمند مسیحی لبنانی متوفای 1914 میلادی - در مجله ی الهلال گفته است که جابر بن حیان از شاگردان جعفر الصادق بود و شگفت انگیز است که اروپایی ها بیش از مسلمانان و اعراب بر آثار او اهتمام ورزیده اند. همچنین جرجی زیدان می گوید که وی - جابر بن حیان - اولین کسی است که مبانی شیمی جدید را بنیان نهاد و او نماد برتری مشرق زمین بر مغرب زمین است تا ابد الدهر !

برخی مستشرقین غربی مانند هانری کوربن در زمینه شاگردی جابر بن حیان برای امام جعفر صادق ، بنا بر احتمالات تردید داشته اند و برخی همانند پول کراوس، مستشرق یهودی، آنرا از اساس رد کرده اند . لیکن در رد ادعای پاول کراوس و در راه اثبات شاگردی جابر در محضر امام صادق ، مکتوباتی از جمله رساله ی « مساله جابری » منتشر شده است. [8]

اما نگاهی به مدخل ابو موسی جابر بن حیان ( Abu Musa Jabir ibn Ḥayyan ) در دانشنامه بریتانیکا :

در دانشنامه بریتانیکا چنین آمده است که وی متولد 721 میلادی در توس خراسان، متوفای 815 قمری در کوفه، کیمیاگر و پدر علم شیمی عرب بوده است و پژوهش های وی الگو و الهامی برای اروپاییان در سالهای بعد شد :

He systematized a quantitative analysis of substances and was the inspiration for Geber, a Latin alchemist who developed an important corpuscular theory of matter

همچنین وی در زمینه ی داروسازی و طبابت هم صاحب اثر و پژوهش بوده است :

.According to tradition, Jābir was an alchemist and possibly an apothecary or physician who lived mostly in the 8th century

ورود آثار جابر به اروپا :

 :Jābir’s Seventy Books was translated into Latin as the Liber de septuaginta by Gerard of Cremona in the 12th century

کتابهای هفتادگانه ی جابر به لاتین توسط جرارد کرمونا در قرن دوازدهم ترجمه شد.

همچنین در دانشنامه بریتانیکا می توانید مواردی از اکتشافات علمی جابر در زمینه شیمی و حتی صنایع غذایی و داروسازی را مشاهده نماییم که راهی نوین در دانش بشری باز کرد.

لیکن در این میان پل کراوس ، مستشرق یهودی در 1940 اشکالی وارد کرد که جابر بن حیان نمی توانست شاگرد امام ششم شیعیان بوه باشد، چه اینکه بیش از سه هزار اثر علمی چگونه می تواند در اثر تلاش یک نفر پدید آمده باشد ؟ با اینکه بسیار در محتوا و صورت اختلاف دارند ؟ متن انگلیسی نظریه پول کراوس یهودی :

Some sources claim that he was a student of the sixth Shīʿite imam, Jaʿfar ibn Muḥammad. As the historian Paul Kraus showed in the 1940s, however, the almost 3,000 works attributed to this Jābir cannot possibly have been written by one man—they contain too much disparity, in both style and content

پاسخ ما به پاول کراوس ، یهودی شرق شناس :

1. جای بسی خرسندی است که ایشان تحت عنوان « اشکال و نقد » حقایقی بسیار شگفت انگیز از تاریخ را بیان کرده اند. متأسفانه در اثنای جنگ های صلیبی و پس از آن بسیاری از گنجینه های علمی از سرزمین های اسلامی توسط اروپاییان ربوده شد و به مغرب زمین راه یافت. لازم است از پاول کراوس یهودی تشکر کنیم که تعداد درست آثار علمی جابر بن حیان را به ما اعلام کردند، چون تا به حال بحث ها و گفتگو ها پیرامون آثار علمی و مکتوبات به جا مانده از جابر بن حیان از چند صد مورد فراتر نمی رفت ! ایشان بر ما روشن نمودند که این آثار به سه هزار مورد هم رسیده است ! که اکثر قریب به اتفاق این آثار اکنون در اختیار اروپاییان است. 

2. اختلاف در محتوا و به تعبیری روشن تر، پراکندگی محتوایی آثار نمی تواند دال بر عدم انتساب آثار به یک نفر باشد. چه بسیار افرادی که در علوم گوناگون متبحر بوده اند. مخصوصاً اینکه بنا بر باور شیعیان، امام عالم و آگاه به تمامی دانش های بشری است. همچنین پراکندگی و اختلاف در سبک نگارش هم می تواند ناشی از شرح و بسط هایی باشد که ناشی از اختلاف نسخه و پژوهش های شخصی جابر بن حیان در طول ده ها سال باشد، همچنین ممکن است بسیاری از این آثار توسط شاگردان جابر بازنویسی و مورد تحقیق قرار گرفته باشند که همین امر می تواند موجب تغییر و اختلاف در سبک نگارش گردد.

3. گذشته از اینکه اصل شاگردی جابر بن حیان در محضر جعفر بن محمد الصادق، توسط متون تاریخی اثبات گردید و مسائل جزئی و حاشیه ای چندان به اصل مسئله آسیبی نمی رساند.

پی نوشت :

[1]. دانشنامه ی ویکیپدیا ، مدخل جابر بن حیان

[2]. عمر كحالة ، معجم المؤلفين ، الناشر مكتبة المثنى ، بيروت / دار احياء التراث العربي ، بيروت ، ج 3 ص 105 

[3]. ابن خلکان البرمکی ، وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان ، الناشر : دار صادر ، بيروت ، ج 1 ص 327 

[4]. محدث نورى، مستدرك الوسائل، مؤسسه آل البيت عليهم السلام قم، 1408 هجرى قمری ، ج 1 ص 432 

[5]. علامه مجلسى، بحار الأنوار ، مؤسسة الوفاء بيروت ، 1404 هجرى قمری ، ج 55 ص 304

[6]. سيد على بن موسى بن طاوس، فرج المهموم ، ناشر : دار الذخائر قم ، ص 146

[7]. علامه خوئی ، معجم ‏رجال ‏الحديث ، ج 4 ، ص 10 شماره 2009 : جابر بن حيان

[8]. هادی عالم زاده ، رضا کوهکن ، مسئله جابری ؛ نوع شناسی اشارات جابر بن حیان به امام جعفر صادق(ع) ، تاریخ اسلام پژوهی ، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ ، شماره ۱

[9]. دانشنامه بریتانیکا ، مدخل ابوموسی جابر بن حیان : Britannica Encyclopediam , Abu Musa Jabir ibn Hayyan