متن مقاله
أبوعبدالله أحمد بن محمد بن حَنْبَل، یکی از امامان چهارگانه فقهی اهل سنت است، او در سال 164 هجری قمری به‌دنیا آمد و در سال 241 هجری قمری در بغداد از دنیا رفت ودر باب حرب بغداد دفن شد.[1]
او از خواصّ اصحاب شافعى (یکی دیگر از امامان فقهی اهل سنت) بوده است، و پيوسته ملازم وى بود تا شافعى به مصر كوچ كرد.[2]
نَسَب او به ذوالثديه رئيس خوارج منتهى مى‌گردد، با آن‌كه او از قائلين به خلافت حضرت علی (علیه‌السلام) است، ولی در مسائلی مخالف روش اهل بیت (علیهم‌السلام) است. شیخ صدوق و ابن شهرآشوب و دیگران، علت عداوت احمد بن حنبل با علی (علیه‌السلام) را، کشته شدن جدش ذوالثدیه به دست آن حضرت می‌دانند.[3]

دو مورد از عقاید احمد بن حنبل که در بین باقی عقاید او شاخص است، یکی جریان قدم و حدوث قرآن و دیگری نقش او در عقیده تربیع خلفا در بین اهل سنت است؛ در این دو جریان اجتماعی و عقیدتی تاثیرگذار بوده است.
مورد اول اختلاف در قدیم بودن قرآن یا حادث بودن قرآن بود که از اين دوره به (دوره محنت‏) ياد می‌كنند؛ معتزله که در مقابل تفکرات احمد بن حنبل و قائل به اعتبار عقل بودند، در زمان مأمون عباسی مورد حمايتش قرار گرفتند و پس از آن معتصم و واثق عباسی نيز از حاميان سرسخت معتزله شدند. در همين زمان بحث داغ حادث يا قديم بودن قرآن كريم، به‌عنوان كلام الهى پيش آمد و بنا به‌دستور مأمون مقرر شد كه هر كس به خلاف نظر معتزله، معتقد به عدم خلق و حدوث قرآن گردد، تأديب شود.
به دنبال اين دستور افراد فراوانى به زندان افتادند و شكنجه‏‌ها ديدند از جمله آن‌ها احمد بن‏ حنبل‏ بود که قائل به خلق قرآن و حدوث آن نبود، بلکه قرآن را قدیم می‌دانست، احمد بن حنبل بر نظریه خود اصرار کرد و سال‌ها در زندان ماند، و اين جريان تا زمان متوكل ادامه داشت.
متوكل بر ضد معتزله برخاست و معتزليان را منكوب كرد و در دوره او احمد بن حنبل مورد اکرام قرار گرفت و متوکل عباسی که در عقیده خلق نشدن قرآن با شیخ حنبلی هم رأی بود و مقاومت او را در برابر مأمون می‌ستود، جایگاه بالایی برای او قائل شد.
این اقبال حکومت به احمد بن حنبل منجر به نفوذ هر چه بیشتر کلام او شد و مردم به دور او جمع شدند و مذهب او رواج پیدا کرد.
اين حادثه تاريخى سبب تضعيف معتزله و قدرت مخالفين آن‌ها يعنى (اهل السنة) و (اهل الحديث) گرديد.
یکی از بزرگان حنابله که در جریان محنت و خلق قرآن به دار آویخته شد، «احمد بن نصر خزاعی» بود که برای او نیز مانند دیگر بزرگان حنبلی کراماتی ساخته و منتشر کردند.[4]

مورد دوم رواج عقیده چهار خلیفه‌ای بود که تا پیش از احمد بن حنبل عقیده اکثر اهل سنت این بود که بعد از پیامبر سه خلیفه (ابوبکر، عمر و عثمان) بر سر کار آمده‌اند و حضرت علی (علیه‌السلام) در نظر آن‌ها فردی بوده که خلافتش مورد تشکیک بود و امیرالمؤمنین را افرادی مانند: عایشه، عبدالله بن عمر، سعد وقاص، طلحه، زبیر و معاویه، به عنوان خلیفه به رسمیت نشناخته بودند. با این حال احمد بن حنبل که خود مدتی شاگرد شافعی، امام سوم فرقه‌های فقهی اهل سنت بود و از گرایش‌های دوستانه او نسبت به امیرالمومنین (علیه‌السلام) بهره برده بود، برای نخستین بار عقیده به تربیع (چهار خلیفه) را مطرح کرد و توانست آن را در میان عامه نهادینه کند واعلام کرد که اشکالی ندارد، اگر کسی علی (علیه‌السلام) را خلیفه‌ی چهارم بداند و این اعتقاد باعث نمی‌شود، فرد از دایره اهل سنت خارج شود، و از احمد بن حنبل نقل شده که اعلام کرد هرکس حضرت علی (علیه‌السلام) را به عنوان خلیفه چهارم نپذیرد، با او ازدواج وصحبت نکنید.[5] ابن تیمیه نیز از قول احمد بن حنبل نقل می‌کند: هر کس حضرت علی (علیه‌السلام) را به عنوان خلیفه چهارم نپذیرد، از چهارپای خانگیش پست‌تر است و پس از آن مناقشاتی که بر سر سخن او شده بیان می‌کند.[6]

پی‌نوشت:

[1]. وفيات الأعيان، ابن خلکان، ج1، ص64.
[2]. همان.
[3]. علل الشرایع، شیخ صدوق، ج2، ص467.
[4]. «احمد بن نصر خزاعی، معتقد به رؤیت خداوند»
«غلو حنابله در مورد احمد بن نصر»
«فضیلت دروغین احمد بن نصر»
[5]. «... وَقَالَ: مَنْ لَمْ يُرَبِّعْ بِعَلِيِّ فِي الْخِلَافَةِ، فَلَا تُنَاكِحُوهُ، وَلَا تُكَلِّمُوهُ.» المغنی، ابن قدامه، ج7، ص39.
[6]. «مَنْ لَمْ يُرَبِّعْ بِعَلِيٍّ فِي الْخِلَافَةِ فَهُوَ أَضَلُّ مِنْ حِمَارِ أَهْلِهِ.» منهاج السنه، ابن تیمیه، ج1، ص537؛ ج4، ص402؛ ج8، ص243.