پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از واجبات بسیار مؤکد اسلام و یکی از فروع دین مکتب ما، امر به معروف و نهی از منکر است که در بین تمام فرق مسلمین از مسلمات است که کسی در واجب بودن آن شک نکرده است. این فریضه بزرگ الهی هم در قرآن کریم به آن تأکید فراوان شده است و هم در سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و هم در سیره و گفتار اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به آن تأکید شده است.

متأسفانه بعضی از معاندین و بعضی از روشن‌فکرنماها با این اصل مسلم اسلامی مخالف هستند و جنایت و بزهکاری‌هایی که در مملکت اسلامی اتفاق می‌افتد را می‌خواهند به این فریضه الهی گره بزنند. هنگام قانونمند شدن این فریضه الهی در مجلس شورای اسلامی، عده‌ای، روشنفکرنما در جلو مجلس شورای اسلامی گرد هم می‌آیند وشعارهائی را می‌دهند که چرا این فریضه الهی می‌خواهد در کشور قانون‌مند و یا اجرا شود. و باز از این تأسف‌بارتر این است که بعضی از روزنامه‌های زنجیره‌ای که در پیاده کردن نقشه‌های دشمنان در داخل مملکت ید طولائی دارند، جنایاتی مثل اسید پاشی‌های اصفهان را به جریان حزب‌اللهی معتقد، نسبت می‌دهند تا قانونمند شدن این فریضه الهی را عقیم سازند. به خاطر همین ما ناچار شدیم تا نگاهی کوتاه و لو گذرا به این فریضه الهی یعنی امر به معروف و نهی از منکر بیندازیم. نکته بسیار مهم در این میان این است که برای این فریضه بزرگ شرایط و مراتبی وجود دارد که هر کس و ناکسی نمی‌تواند هر جنایت و هر تجاوزی که به حق و آبرو و جان و مال  مسلمین شده را به آن نسبت دهد.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم

به طور کلی می‌توان گفت که ریشه و کلیات احکام شرعی را باید در قرآن کریم و شرح و تفصیل و شاخه‌های آن را در سنت جست. قرآن کریم در آیه‌های فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است که در این جا به برخی از این آیات می‌پردازیم «یؤمنون بالله و الیوم الآخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین.[آل‌عمران/ ۱۱۴] به خدا و روز واپسین ایمان می‌آورند؛ امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند؛ و در انجام کارهای نیک، پیشی می‌گیرند؛ و آن‌ها از صالحان‌اند». «ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون.[آل‌عمران/ ۱۰۴] باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند. و آن‌ها همان رستگاران‌اند». همچنین: «کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله.[آل‌عمران/ ۱۱۰] شما بهترین امتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند،؛ چه اینکه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید».
«ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر...[نحل/ ۹۰] خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد؛ و از فحشا و منکر و ستم، نهی می‌کند...»
از مجموع آیات فوق چنین بر می‌آید که امر به معروف و نهی از منکر دارای اهمیت بسیار زیادی از منظر قرآن کریم می‌باشد و همه آحاد جامعه اعم از دولت مردان و عموم مردم را شامل می‌شود و به طور کلی از آیات فوق نکات زیر را می‌توان استنتاج نمود:
۱- وجوب امر به معروف و نهی از منکر از بدیهیات است و کسی از مسلمانان در آن شک نکرده است.
۲- وجوب این دو فریضه در همه ادیان الهی بوده و ملت‌های گذشته نیز بدان مکلف بوده‌اند.
۳- امر به معروف و نهی از منکر از شئون پیامبری است.
۴- ترک امر به معروف و نهی از منکر علت نابودی جوامع گذشته بوده است.
۵-  امر به معروف و نهی از منکر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئول‌اند.
۶- زنان نیز مکلف به امر به معروف و نهی از منکر هستند.
۷- امر به معروف و نهی از منکر نیازمند کسب قدرت است.

امر به معروف و نهی از منکر از نگاه معصومین (علیهم السلام)

اگر بررسی عمیق در مضامین آیات و روایات اسلامی و معارف دینی داشته باشیم کاملاً مبرهن است که بیانات معصومین (علیهم السلام) ترجمان قرآن کریم و تفسیر آن است و هر دو از یک منبع سیراب می‌شوند. در این زمینه این دو فریضه الهی را از منظر روایات معصومین (علیهم السلام) مورد بررسی قرار داده و به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم: «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) اذا لم یامروا بالمعروف و لم ینهوا عن المنکر... سلط الله علیهم شرارهم فیدعوا عند ذلک خیارهم فلایستجاب لهم.[۱] زمانی که امر به معروف و نهی از منکر نکردند... خداوند متعال، بدترین و شرورترین آن‌ها را بر آنان مسلط می‌کند، پس در این هنگام دعا می‌کنند ولی دعای آنان مستجاب نمی‌شود.
همچنین پیامبر فرمودند: «من امر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفه الله فی ارضه و خلیفة رسول الله و خلیفة کتاب.[۲] کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، جانشین خدا، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و کتاب خدا در روی زمین است».
امیر المؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند: «لاتترکوا الامر باالمعروف و النهی عن المنکر فیول علیکم شرارکم.[۳] امر به معروف و نهی از منکر را رها نکنید در غیر این صورت بدترین شما بر شما حاکم می‌شوند.» امام حسین (علیه السلام) فرمودند: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی، ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر...[۴] من برای اصلاح امت جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قیام کردم، می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر نمایم...». البته در این باره روایات متعددی وجود دارد که در این مجال نمی‌گنجد.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر با وجود برخی شرایط واجب می‌باشد و در صورت نبود آن شرایط، تکلیف ساقط می‌شود و آن‌ها عبارتند از:
کسی که امر یا نهی می‌کند، بداند آنچه را که دیگری انجام می‌دهد حرام است و آنچه را ترک کرده، واجب است، پس هرکس نمی‌داند عملی حرام است یا نه، جلوگیری از آن واجب نیست. دیکر آنکه در امر به معروف یا نهی از منکر مفسده‌ای وجود نداشته باشد یا ضرری متوجه کسی نشود، مثلاً باعث نشود که آبروی شخص مسلمان ریخته شود یا ضرر مالی یا جانی به کسی برسد. شرط دیگر آن است که احتمال بدهد که امر به معروف یا نهی از منکر، اثر کند. پس اگر یقین به عدم اثر آن دارد، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست. همچنین خود شخص آمر به معروف یا ناهی از منکر، آن معروف را ترک نکرده یا فاعل به آن منکر نباشد. مصداق مثل معروف که رطب خورده منع رطب کی کند.[۵]
همچنین آمر و ناهی، معروف و منکر را بشناسد و یقین داشته باشد به وجوب معروف و حرمت منکر، و ایمن باشد از اشتباه خودش. دیگر آنکه کسی که واجب را ترک نموده و یا فعل حرام را به جا آورده، اصرار به آن داشته باشد، پس اگر بداند که شخص گناهکار مرتدع شده (پشیمان شده و یا دیگر مرتکب نمی‌شود) نهی از منکر ساقط می‌شود. اینکه واجب بودن معروف و حرام بودن منکر در حق فاعل، منجَّز و ثابت باشد و در ترک واجب و فعل حرام عذری نداشته باشد، پس اگر فاعل معتقد باشد به مباح بودن فعل حرامی و یا به جواز ترک واجبی در این صورت امر به معروف و نهی از منکر، ساقط می‌شود. و همین طور است در هر موردی که تارک واجب و فاعل حرام عذر داشته باشد. بلی از راه تنبیه غافل و ارشاد جاهل، تنبیه و ارشاد، لازم است. همچنین نباید در امر و نهی او مفسده و ضرری نباشد، پس با احتمال عقلایی به ضرر و مفسده، ساقط می‌شود.[۶]

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

برای امر به معروف و نهی از منکر، مراتبی است که اگر با عمل به مرتبه پایین‌تر، مقصود حاصل شود؛ عمل به مرتبهٔ بعدی جایز نیست و آن مراتب چنین است:
اول اینکه با معصیت کار طوری عمل شود که بفهمد به سبب انجام آن گناه با او این‌گونه عمل می‌شود مثل اینکه از او روبرگرداند یا با چهره عبوس با او برخورد کند، یا با او رفت و آمد نکند.
دوم امر و نهی با زبان؛ یعنی به کسی که واجبی را ترک کرده دستور دهد که واجب را به جا آورد و به گناهکار دستور دهد که گناه را ترک کند.
سوم استفاده از زور، برای جلوگیری از منکر و برپایی واجب؛ یعنی زدن گناهکار (بنا بر فتوای آیت الله خامنه‌ای مواردی که امر به معروف و نهی از منکر متوقف بر چیزی بیشتر از امر و نهی زبانی باشد، اگر در سرزمینی باشد که دارای نظام و حکومت اسلامی است و به این فریضه اسلامی اهمیت داده می‌شود، احتیاج به اذن حاکم و مسئولین ذی‌ربط و پلیس محلی و دادگاه‌های صالح دارد).[۷]

احکام امر به معروف و نهی از منکر

فراگیری شرایط امر به معروف و نهی از منکر و موارد آن واجب است، تا انسان در امر و نهی مرتکب خلاف نشود. اگر بداند یا احتمال دهد که امر و نهی‌اش با تکرار مؤثر است، واجب است تکرار کند. اگر بداند یا احتمال دهد، که نهی او در حضور جمع مؤثر است نه تنهایی، اگر انجام دهنده، آن عمل را به‌طور آشکار انجام می‌دهد جایز بلکه واجب است او را در جمع نهی کند و اگر چنین نیست بنا بر احتیاط واجب جایز نیست.[۸]

آداب امر به معروف و نهی از منکر

مانند طبیبی دلسوز و پدری مهربان باشد. قصد خود را خالص کند و تنها برای رضای خدا اقدام کند و عمل خود را از هرگونه برتری جویی پاک گرداند. همچنین آمر و ناهی خود را پاک و منزه نداند، چه بسا همان که اکنون از او خطایی سرزده است، دارای صفات پسندیده‌ای باشد که مورد محبت الهی است، هرچند این عمل او هم‌اکنون ناپسند و مورد غضب الهی باشد.[۹]

امر به معروف و نهی از منکر در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

در اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به این جهت توجه ویژه و تاکید و تصریح گشته است. «در جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر، وظیفه‌ای است همگانی و متفاوت بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت، شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون تعیین می‌کند». «والمومنون بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر [توبه/۷۱] مومنان، دوستدار یکدیگرند، اممر به معروف می‌کنند و نهی از منکر می‌نمایند».

امر به معروف و نهی از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای

آیت‌الله خامنه‌ای در مورد شرایط نهی از منکر تصریح می‌کند: «البته این هیچ مجوّز آن نیست که کسانی به بهانه این که اطمینان‌شان سلب شده، قانون شکنی کنند. قانون‌شکنی جرم است. تخلّف از قانون و خروج از مدار قانونی برای مقابله با هر چیزی که به نظر انسان منکر می‌آید -بدون اجازه حکومت- خودش یک جرم است؛ مگر نهی از منکر زبانی، که بارها گفتیم نهی از منکر زبانی جایز و واجب و وظیفه همه است و در هیچ شرایطی هم ساقط نمی‌شود؛ اما آن‌جایی که نوبت اجرا و عمل برسد، همه باید طبق قوانین عمل کنند. هیچ چیزی مجوّز این نیست که بگویند چون نیروی انتظامی و قوّه قضایّیه عمل نکردند، خودمان وارد میدان شدیم؛ نخیر، آن روزی که لازم باشد مردم برای حادثه‌ای خودشان وارد عمل شوند، رهبری صریحاً به آن‌ها خواهد گفت.[۱۰]

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. وسائل الشیعه، ج ۱۶ ص ۲۷۳، شیخ حر عاملی، مصحح مؤسسه آل البیت، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ ق.
[۲]. الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، مکارم شیرازی، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب، ۱۴۲۱ قمری، ج ۲ ص ۶۳۲
[۳]. نهج البلاغه، نامه ۴۷، فيض الاسلام، ايران، تهران، چاپ آفتاب،1349
[۴]. بحارالانوار، مجلسی، ج ۴۷ ص ۲۸۷، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳
[۵]. محمد حسین فلاح زاده. آموزش فقه. چاپ بیست و سوم. قم: انتشارات الهادی، تابستان ۸۴. صفحه ۲۸۱.
[۶]. فقه و زندگی ۱۱، امر به معروف و نهی از منکر، آیت‌الله العظمی یوسف صانعی، صفحه، ۲۸۱ و ۲۸۲  
[۷]. فقه و زندگی ۱۱، امر به معروف و نهی از منکر، آیت‌الله العظمی یوسف صانعی، صفحه ۲۸۲؛ و آیت‌الله سید علی خامنه‌ای. رساله اجوبة الاستفتائات. چاپ اول. شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۸۳. صفحه ۲۳۲.
[۸]. محمد حسین فلاح زاده. آموزش فقه، صفحه ۲۸۲ و ۲۸۳ و ۲۸۴، انتشارات الهادی، چاپ موسسه الهادی، نوبت چاپ سی ام، سال ۱۳۸۶، احکام امر به معروف و نهی از منکر
[۹]. محمد حسین فلاح زاده. آموزش فقه، صفحه ۲۸۴
[۱۰]. بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم تنفیذ حکم رییس‌جمهوری وقت، ۱۱ مرداد ۱۳۸۰