پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ اسلام عزیز جامع صفات نیک و متعالی است که اعتقاد به آنها در کنار عمل، مسیر سعادت انسان به سوی تعالی و کمال را روشن می‌سازد.

یکی از این صفات زیبا صبر است. صبر یعنی امساک[1] یعنی اینکه انسان با فرار از حس اضطراب و اعتراض و شکایت، به آرامش و طمأنینه و یک نوع سکون پناه برد که در سایه‌ی آن بتواند راحت تر بندگی کند. گرچه صبر مراتب مختلفی دارد اما رسیدن به مقام صبر کار ساده‌ای نیست. حتی خداوند متعال صبر را ابزار امتحان و آزمایش مخلوقاتش قرار داده و می‌فرماید: «وَ نَبْلُوَکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُون‏‏» [2] «و شما را با بدی‌ها و خوبی‌ها آزمایش می‏‌کنیم و سرانجام بسوی ما بازگردانده می‏‌شوید!»
به طور کلی انسان در محل زندگی خود دچار آفات، کمی ها و کاستی‌ها، گرفتاری‌ها و مصائبی می‌شود که یا بر خود او یا یکی از عزیزان و نزدیکانش وارد می‌گردد و از طرفی تمایلات و خواسته‌های درون وی را به سوی بسیاری از تمایلات نفسانی می‌کشد که همه‌ی این نکته‌ها و موارد ابزار آزمایش اند که در مقابل همه‌ی ایشان تنها اتکا به نیروی صبر و توکل می تواند گزینه‌ی قبولی در این امتحان باشد.

خداوند متعال با گرا دادن به این مقوله‌ی کلیدی در قرآن می‌فرماید: «وَ بَشِّرِ الصَّابِرین... أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُون‏‏»؛[3] «بشارت ده به استقامت‏ کنندگان!... این‌ها، کسانی هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند هدایت ‏یافتگان!» این گونه اشاره ها و تصریح ها به مقوله‌ی صبر، نشان دهنده‎ی اهمیت صبر از نظر خالق و نقش اساسی آن در برابر آزمون‌های الهی است. با این وجود صبری ارزشمند است و در این زمینه کارایی دارد که برای رضای خدا و وصول به مقام قرب الهی است.

برای رسیدن به مقام صبر ناگزیر باید مراتب آنرا شناخت. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مراتب صبر را این گونه بیان فرموده‌اند که: اَلصَّبرُ ثَلاثَةٌ: صَبرٌ عِندَ المُصيبَةِ، وَصَبرٌ عَلَى الطّاعَةِ وَصَبرٌ عَنِ المَعصيَةِ[4] صبر سه نوع است: صبر در هنگام مصيبت، صبر بر طاعت و صبر بر ترك گناه.

صبر هنگام مصیبت یکی از مقامات استقامت است که کاری بس دشوار می‌نماید. تحمل مصیبت های جانی و مالی به فراخور حال و اوضاع انسان‎ها و ارتباط ایشان با دیگران متفاوت است. تحمل شدائد و مشکلات ناگوار که لاجرم با زندگی دنیایی پیوند ناگسستنی دارند و صبر بر آن ها انسان را به اولین پله و جایگاه از مقامات صبر می‎رساند و قطعاً کسی به این مقام نائل می‎آید که همه چیز در این عالم را متعلق به خدا دانسته و او را مالک مطلق بداند.

دومین مقام صبر از دیدگاه نافذ پیامبر اسلام، صبر بر طاعت است. براستی که احکام دین و شرعیات و تکالیفی که خداوند بر دوش انسان نهاده است، با دشواری‌‎ها و سختی‌هایی همراه است. به همین دلیل خداوند متعال انسان را بر این جریان سفارش کرده است. «رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبادَتِه‏»؛ [5]«همان پروردگار آسمانها و زمین، و آنچه میان آن دو قرار دارد! او را پرستش کن و در راه عبادتش شکیبا باش!»

مقام سوم صبر، ایستادگی در برابر معصیت است! مقابله با شعله‌های سرکش نفس اماره که هرآن و هر لحظه و در هر دمی انسان را به هوی و هوس و لبیک به ندای شهوت می‌خواند و همین است که شکست دیو نفس، بنده را به عالی‌ترین مقام صبر، یعنی صبر بر معصیت می‌رساند. بسیاری از بندگاه صاحب نامی چون بلعم باعورا در کشاکش بین صبر و معصیت از آسمان استجابت دعا سقوط کرده و هلاک شده‌اند و بندگان شایسته‌ای چون یوسف علیه السلام با پیروزی در این امتحان و صبر بر معصیت به مقامات عالیه رسیدند که تاریخ عفت و حیا از ایشان به نیکی یاد می‌کند.

برای انسان صبور نیز نشانه‎هایی است که پیامبر صبور اسلام به آن ها اشاره فرموده‌اند: أوَّلُها أن لا يَكسِلَ، وَالثّانيَةُ أن لا يَضجَرَ، وَالثّالِثَةُ أن لا يَشكُوَ مِن رَبِّهِ تَعالى؛ لأِنَّهُ إذا كَسِلَ فَقَد ضَيَّعَ الحَقَّ، وَ إذا ضَجِرَ لَم يُؤَدِّ الشُّكرَ، وَإذا شَكا مِن رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَد عَصاهُ[6] صبور سه نشانه دارد: اول آن كه سستى نمى‎كند، دوم آن كه افسرده و دلتنگ نمى‎شود و سوم آن كه از پروردگار خود شِكوه نمى‎كند؛ زيرا اگر سستى كند، حق را ضايع كرده، و اگر افسرده و دلتنگ باشد شكر نمى‌گذارد و اگر از پروردگارش شكوه كند او را معصيت كرده است .

پی نوشت:

1- ابن منظور، محمدبن‌مکرم‌؛ لسان‌العرب‌، بیروت‌، دارصادر، ۱۴۱۴ق‌، چاپ سوم، ج‌۴، ص۴۳۸
2- انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۵
3- بقره/سوره۲، آیه155 و 157
4- كافى، ج2، ص91، ح15
5- مریم/سوره۱۹، آیه۶۵
6- علل الشرايع، ج2، ص498، ح1