پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ مشهور است که بغداد پایتخت کنونی عراق، در حوالی سال 145 هجری (762 میلادی) به دست دومین خلیفه بنی‌العباس، ابوجعفر منصور دوانیقی، در کرانه رود دجله تأسیس شد. این شهر به مدت چند صد سال، بزرگترین شهر جهان اسلام بود.[1]

نام بغداد، به احتمال قوی، از دو کلمه پارسی باستانی گرفته شده است: بَغ به معنی «خدا» و داد به معنی «داده شده»:

the name of the city may have been derived from two Old Persian words, bag “god” (see baga iii) and dād “given,” [2].

مجموعاً بغداد به معنی خداداد است. یعنی شهری که خدا آن را عطا کرده است.[3] البته برخی بر این باورند که قدمت شهر بغداد، به هزاران سال پیش برمی‌گردد و حتی نام آن ریشه در زبان‌های باستانی بین‌ النهرین داردف چه اینکه در کتیبه‌ها و الواح باستانی بین النهرین، از شهری به نام Bagdadu یا Baghdatha نام برده شده که اشاره به بغداد است.[4]

در دانشنامه اتیمولوژی پیرامون نام بغداد آمده است:

capital of Iraq; the name is pre-Islamic..., but its origin is disputed. It often is conjectured to be of Indo-European origin, from Middle Persian elements, and mean "gift of god," from bagh "god" (cognate with Russian bog "god," Sanskrit Bhaga; compare Bhagavad-Gita) + dād "given" (from PIE root *do- "to give"). But some have suggested origins for the name in older languages of the region. Marco Polo (13c.) wrote it Baudac.

بغداد پایتخت عراق؛ نام آن به پیش از اسلام می‌رسد، اما منشأ آن مورد مناقشه است. اغلب حدس زده می‌شود که نام بغداد از عناصر فارسی میانه، و به معنای «هدیه خدا» یا «داده شده توسط خداوند» است. اما برخی ریشه این نام را در زبان‌های قدیمی منطقه پیشنهاد کرده اند.[5]

آن گونه که در دانشنامه اتیمولوژی آمده، ریشه ایرانیِ نام بغداد، بیش از دیگر دیدگاه‌ها مورد توجه و پذیرش است.

به نظر می‌رسد که بغداد، در دوره ساسانی، محل سکونت مردمان بود. بعداً در دوره بنی‌العباس، گسترش یافت. بغداد از لحاظ معماری، شباهت زیادی به شهرهای ایرانی داشت. در دوره بنی‌العباس، مسجد بزرگ بغداد، با دیوارهای آجری و ستون‌های چوبی که سقفی مسطح را نگه می‌داشت، ساخته شده بود و آن را وارث یک سنت معماری ایرانی کرده بود. کاخ خلیفه دارای یک ایوان ایرانی و گنبد بود. این شیوه معماری در دوره ساسانی، مرسوم بود. البته در ساخت بغدادِ عصر بنی‌العباس، از معماری بین‌النهرینی هم استفاده شد.[6] بغداد، علاوه بر نام ایرانی، جزوی از قلمرو ایران ساسانی بوده است. مدائن (پایتخت ساسانیان)، در نزدیکی بغداد کنونی قرار داشت.

اما مقصود ما از این سخنان چیست؟ کنشگری سیاسی - فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران در عراق، دلایل دینی و سیاسی دارد، که مهم و موجّهند. اما اگر بخواهیم با نگاه فرهنگی و از دید هویت میهنی و باستانی به قضیه نگاه کنیم، آنگاه باید گفت که بغداد، پاره‌ای از تن ایران است که در طوفان حوادث، از پیکر ایران جدا شده است.

پی‌نوشت:

[1]. بنگرید به: H. Kennedy, "BAGHDAD i. The Iranian Connection: Before the Mongol Invasion", Encyclopædia Iranica, Last Updated: August 22, 2011
[2]. بنگرید به: H. Kennedy, Ibid.
[2]. بنگرید به: John Everett-Heath, The Concise Oxford Dictionary of World Place Names. Oxford University Press, 24 October 2019.
[3]. بنگرید به:
John Friedman and Kristen Mossler Figg, Trade, Travel, and Exploration in the Middle Ages: An Encyclopedia, 4 July 2013.
Brinkmann J.a. Political history of Post-Kassite Babylonia (1158-722 b. C.) (A). Pontificio Istituto Biblico, 1968.
Duri, A. "Bag̲h̲dād". In P. Bearman; Th. Bianquis; C.E. Bosworth; E. van Donzel; W.P. Heinrichs (eds.). Encyclopaedia of Islam (2nd ed.), Brill, 2012.
Christophe Wall-Romana, "An Areal Location of Agade". Journal of Near Eastern Studies, 1990, 49 (3): 205–245, 244.
[4]. بنگرید به: Online Etymology Dictionary, Baghdad.
[5]. [1]. بنگرید به: H. Kennedy, Ibid.