پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ ظاهرگرایی (معنای متبادر عرفی)  یکی از موضوعات مهم در بین فرقه ها در طول تاریخ بوده است. فرقه هایی که عقل را در فهم صحیح قرآن و روایات وانهاده و به ظاهر آن ها بسنده کردند. سلفیه، جحمیّه، ظاهریه، کرّامیه و فرقه احمدالحسن بصری از جمله گروه هایی هستند که مبنای آنان در فهم متون و منابع دینی ظاهر گرایی است.

زمانی که از ابن‌تیمیه درباره آیاتی همچون «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى.[طه/5] رحمان بر عرش نشسته (قرار گرفته) است» پرسیده شد، جواب داد: «خلاصه‌ی نظر ما این است که خداوند بر عرش نشسته است و برای او صورت و دو دست است و همچنین او دارای دو چشم می‌باشد».(1) سلفی ها با تکیه بر ظاهرگرایی برای خداوند جسمیت را قائل شده اند و این کاملاً خلاف مبانی عقلی و استدلال های یقینی است.

در مقابل ظاهر گرایی، تأویل است؛ تأویل یعنی برگرداندن ظاهر لفظ از معنای اصلی (متبادر عرفی) به معنای دیگری که دلیل بر آن معنی وجود دارد و اگر آن دلیل نبود، همان معنی ظاهری مقدم بود. مثلا در مورد آیه بالا چنین تأویل می برند، با استفاده از قرائن لغوی و عقلی به معنی سیطره داشتن خداوند بر عرش معنی شود.(2)

باید گفت؛ جمود در ظاهرگرایی روایات و آیات ضربه های بسیاری به اسلام و مسلمانان زده است. تفکرات تکفیری داعش، القاعده و ...از فرقه های تکفیری موثر از ظاهرگرایی محض نسبت به آیات و روایات است.

احمد اسماعیل بصری (مدعی دروغین یمانیت و امامت) نیز قائل به ظاهرگرایی است. وی طرفداران خود را از تأویل بردن آیات و روایت نهی و دعوت به ظاهرگرایی می کند.

در مواجهه با اتباع فرقه احمدالحسن بصری نیز این جمود در ظواهر آیات و روایات فهمیده می شود. این فرقه با تکیه بر جزواتی که از قبل تهیه شده و مجموعه ای 70 تا 80 آیه و روایت است که بدون تامل در مورد آن ها فقط به ظاهر آنان تمسک کرده و اشکالات را در مورد آنان نمی پذیرند. روایاتی که بعضاً متشابه هستند و احتمال خلاف در آن معنای ظاهر وجود دارد و دلیل بر خلاف آن چه که در روایت است، می باشد.

آیا این ظاهرگرایی مطلق در نصوص دینی جز این است که ذهن فرد را بسته نگه می دارد تا به احتمال خلاف آن توجهی نکند؟ اتباع احمد بصری گرچه می بینند دلیل عقلی و نقلی خلاف اعتقادشان وجود دارد ولی تعصب بر ظاهرگرایی داشته و حاضر نیست از اعتقاد انحرافی خود دست بکشد.

پی نوشت:

1. ابن‌تیمیه، الفتوی الحمویه الکبری، بیروت، دار ابن‌حزم، چاپ اول، 1426ق، ص68.
2. مفاتيح الغيب، فخر رازی، محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربی، چاپ 4، 1420، ج‏25، ص137- 138.